tabela*, ahd., sw. F. (n): Vw.: s. tafala*
tabula*, ahd., sw. F. (n): Vw.: s. tafala*
tāen* 2, ahd., sw. V. (1a): nhd. säugen; ne. suckle (V.); ÜG.: lat. (lac), lacte rigare Gl, lactare (V.) (1) Gl; Q.: Gl (Ende 8. Jh.); E.: germ. *dējan, sw. V., säugen; idg. *dʰēi-, *dʰē-, V., saugen, säugen, Pokorny 241; Son.: Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX) (Ende 8. Jh.)
tafala* 16, tavala*, tabela*, tabula*, ahd., sw. F. (n): nhd. Tafel, Schreibtafel, Spielbrett, Brett; ne. table (N.), tablet; ÜG.: lat. axis (M.) (2) Gl, lamina (plumbi) Gl, laterculus Gl, pagina N, (platona)? Gl, pinax N, pugillar Gl, tabella N, tabula Gl, N, NGl; Vw.: s. brief-, hant-, wahs-*, *wehsi-; Hw.: vgl. anfrk. tafla, as. tāfla*; Q.: Gl (Ende 8. Jh.), N, NGl, WH; I.: Lw. tavola (roman.)?, lat. tabula?; E.: s. tavola (roman.), lat. tabula, F., Tafel, Brett, Urkunde; vgl. idg. *tel- (2), *telə-, *telu-, Adj., Sb., flach, Boden, Brett, Pokorny 1061; W.: mhd. tavele, sw. F., st. F., st. M., Tafel; nhd. Tafel, F., Tafel, DW 21, 13; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 843a (tabula), 2, 843a (tafala); Son.: Tgl056 = Würzburger Glossen zum Alten Testament (Würzburg, Universitätsbibliothek M. p. th. f. 147), Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX) (Ende 8. Jh.), TrT45 = Regensburger Alkuin-Glossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14737), Wba03 = Affatim-Glossar (Oxford, Bodleian Library Jun. 25)
*tafalāri?, *tavalāri?, ahd., st. M. (ja): Hw.: vgl. as. tāflāri*
*tafali?, *tavali?, ahd., st. N. (ja): Vw.: s. gi-
tafallīh* 1, tavallīh*, ahd., Adj.: nhd. Tafel..., tafelartig, zur Schreibtafel gehörig; ne. table...; ÜG.: lat. (pugillar) Gl; Vw.: s. *hant-; Hw.: vgl. anfrk. taflīk, as. *tāflīk?; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lüs. lat. pugillaris; E.: s. tafala, līh (3)
tafalōn* 1, tavalōn*, ahd., sw. V. (2): nhd. täfeln, mit Brettern versehen; ne. floor (V.), board (V.); ÜG.: lat. tabulatus (= tafalōt) Gl; Q.: Gl (Ende 8. Jh.); I.: Lw. lat. tabulare; E.: s. tafala; Son.: Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX) (Ende 8. Jh.)
tafalōt*, tavalōt*, ahd., (Part. Prät.=)Adj.: Vw.: s. tafalōn*
taferna* 8, taverna, ahd., sw. F. (n): nhd. „Taverne“, Gasthaus, Wirtshaus, Krämerbude, Schenke, Kneipe; ne. „tavern“, inn, pub; ÜG.: lat. ganea Gl, (lupanar)? Gl, popina Gl, (propola) Gl, taberna Gl, vinaria (F.)? Gl; Hw.: vgl. as. taverna*; Q.: Gl (9. Jh.); I.: Lw. lat. taberna; E.: s. lat. taberna, F., Bude, Wohnraum, Hütte, Laden, Gasthaus; vgl. idg. *trē̆b-, *trōb-, *trₑb-, Sb., Balken, Gebäude, Wohnung, Pokorny 1090; W.: mhd. tavërne, st. F., sw. F., Schenke; nhd. Taverne, Tavern, F., Taverne, DW 21, 228
tafernāri* 12, tavernāri*, ahd., st. M. (ja): nhd. Wirt, Gastwirt, Schankwirt; ne. innkeeper; ÜG.: lat. caupo Gl, tabernarius (M.) Gl, tabernio? Gl; Q.: Gl (9. Jh.); I.: Lw. lat. tabernārius; E.: s. lat. tabernārius, M., Budenbesitzer, Budenkrämer, Gastwirt; vgl. lat. taberna, F., Bude, Wohnraum, Hütte, Laden, Gasthaus; vgl. idg. *trē̆b-, *trōb-, *trₑb-, Sb., Balken, Gebäude, Wohnung, Pokorny 1090; W.: mhd. tavërnære, st. M., Schenkwirt, Schenkenbesucher; nhd. (ält.) Taverner, M., „Taverner“, DW 21, 228; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 847b (tavernāri); Son.: TrT20 = Sankt Galler Bibelglossar IV (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 1395)
tafernhūs* 1, tavernhūs*, ahd., st. N. (a): nhd. Wirtshaus, Schenke; ne. tavern; ÜG.: lat. taberna Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: z. T. Lw. lat. taberna, Lüt. lat. taberna; E.: s. taferna, hūs
*taferno?, *taverno?, ahd., sw. M. (n): Vw.: s. gi-, wīn-
tag 619, ahd., st. M. (a): nhd. Tag, Zeit, Tageszeit; ne. day, time (N.); ÜG.: lat. advesperascit (= der tag ist sīnes sindes) O, ante lucem (= fora tage) N, aurora N, concilium (= tages ding) Gl, crepusculum (= der anagānto tag) N, (datum) Gl, dē nocte (= ēr tage) Gl, dies APs, B, E, Gl, GP, I, LB, MF, MH, MNPs, N, NGl, O, Psb, Ph, PT=T, RB, RhC, StE, T, WH, WK, diurna sollicitudo (= des tages ambahti) Gl, feria B, hodie (= hiutīges tages) Gl, (matutinus) N, meridies (= mitti tag) Gl, MH, N, WH, (monas) (= in demo tage) Gl, natalis (M.) (= giburtīg tag) Gl, noctibus universis (= tages inti nahtes) N, nudius tertius (= des dritten tages) Gl, ortus Phoebi (= widar tag) N, parietaria (= tag inti naht) Gl, perdia pernoxque (= tag inti naht) N, per diem (= tages) N, perendie (= demo ēririn tage) Gl, placitum (= tages ding) Gl, post biduum (= after zwein tagen) Gl, MF, T, post triduum (= des dritten tages) O, postridie (= des dritten tages) N, pridem (= ērōrin tages) Gl, quadriduanus (= in fiordun tag bigrabanēr) O, quadriduanus (= fior taga biliban) T, (quarta vigilia noctis) (= zi tage wintit) O, solibus maturis (= heizzen tagen) Gl, triduum (= drī taga) NGl, O, Ph, T, (vitetoxicum) (= tag inti naht) Gl; Vw.: s. ant-, burt-, donaris-, er-, ēr-, fīra-, frīa-, frono-, garo-, giburti-, hungar-, mahal-, māni-, mitti-, mittila-, ōstar-, *paska-, pferin-, resti-, sambaz-, sunnūn-, suono-, tuldi-, tuom-, urstant-, wehha-, *wīh-, *zios-; Hw.: vgl. anfrk. dag, as. dag; Q.: APs, B, BB, BR, Ch, GB, Gl (765), GP, I, JB, LB, M, MB, MF, MH, MNPs, N, NGl, O, OT, Ph, Psb, PT, RB, RhC, StE, T, WH, WK; E.: germ. *daga-, *dagaz, st. M. (a), Tag, d-Rune; s. idg. *dʰegᵘ̯ʰ-, V., brennen, Pokorny 240; vgl. idg. *ā̆g̑ʰer-, *ā̆g̑ʰes-, Sb., Tag, Pokorny 7; W.: mhd. tag, st. M., Tag, Tageszeit; nhd. Tag, M., Tag, DW 21, 27; R.: tages: nhd. am Tag, bei Tag, an diesem Tage, tagsüber; ne. by day, on this day; ÜG.: lat. per diem N; R.: framgigangan in tage: nhd. alt werden; ne. grow old; R.: framgigangan in tagum: nhd. alt werden; ne. grow old; R.: itmāli tag: nhd. Festtag, Feiertag; ne. holiday; R.: itmālīg tag: nhd. Festtag; ne. holiday; R.: itmāllīh tag: nhd. Festtag; ne. holiday; R.: mitti tag: nhd. Mittag; ne. midday; ÜG.: lat. meridies Gl, MH, N; R.: den tag leiten: nhd. den Tag verbringen; ne. spend the day; R.: tag skatoselidōno: nhd. Laubhüttenfest; ne. Feast of Tabernacles; ÜG.: lat. scenopegia T; R.: suntarīg tag: nhd. einfacher Wochentag; ne. common weekday; R.: truhtīnlīhhēr tag: nhd. Sonntag; ne. Sunday; ÜG.: lat. dies dominicus B; R.: ubar tag: nhd. täglich, Tag für Tag, den Tag über; ne. daily, day by day, during the day; R.: wīhho tag: nhd. Feiertag; ne. holiday; ÜG.: lat. dies festus MF; R.: zi tage wintit: nhd. es wird Tag; ne. it is getting light; ÜG.: lat. (quarta vigilia noctis) (= ēr iz zi tage want) O; R.: tag inti naht: nhd. Glaskraut; ne. glasswort, pellitory; ÜG.: lat. parietaria Gl, (vitetoxicum) Gl; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 843b (tag), 2, 844a (tages); Son.: MrT02 = Tegernseer Mischglossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14410), Tgl01 = Sankt Pauler Lukasglossen (Sankt Paul, Stiftsarchiv 1/8) (4. Viertel 8. Jh.), Tgl03b = Paulus-Glossen der Winithar-Handschrift (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 70), Tgl007 = Benediktbeurer Glosse zu Gregors Homilien (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 4542), Tgl018 = Regensburger Isidor-Glossen (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14461), Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX), TrA01 = Alphabetisches Reichenauer Bibelglossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX), TrT05 = Regensburger Vitenglossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14747), TrT07 = Freisinger Isidor-Glossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 6325), Wba03 = Affatim-Glossar (Oxford, Bodleian Library Jun. 25)
tagading* 26, tagoding*, tegiding*, ahd., st. N. (a): nhd. Termin, Frist, Übereinkunft, festgesetzter Tag, Aufschub, Waffenstillstand, Gericht (N.) (1), Volksversammlung; ne. date (N.); ÜG.: lat. comitium Gl, (condictum) Gl, diecula Gl, dies praescriptus N, indutiae Gl, placitum Gl, (volubilitas temporis) N; Hw.: vgl. as. dagathing*, dagthingi*; Q.: Gl, N, O (863-871); E.: s. tag, ding; W.: mhd. tagedinc, tegedinc, st. N., st. M., Termin, Frist, Verhandlung, Übereinkunft; s. nhd. (ält.) Tageding, N., F., Teiding, DW 21, 62, 233; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 219a (tagading)
*tagadingōn?, ahd., sw. V. (2): Vw.: s. gi-
tagafinstarī* 1, ahd., st. F. (ī): nhd. „Tagfinsternis“, Sonnenfinsternis; ne. eclipse of the sun; Q.: N (1000); E.: s. tag, finstarī
tagafrist* 1, ahd., st. M. (i), st. F. (i): nhd. Tag, Zeit; ne. date (N.), time (N.); ÜG.: lat. dies O; Q.: O (863-871); I.: Lüt. lat. dies?; E.: s. tag, frist; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 324b (tagafrist)
tagalīchēm*, ahd., Adv.: Vw.: s. tagalīhhen*
tagalīchen*, ahd., Adv.: Vw.: s. tagalīhhen*
tagalīches*, ahd., Adv.: Vw.: s. tagalīhhes*
tagalīchida*, ahd., st. F. (ō): Vw.: s. tagalīhhida*
tagalīh* 12, tagolīh*, ahd., Adj.: nhd. täglich; ne. daily; ÜG.: lat. cotidianus B, Gl, N, NGl, O, T, diuturnus B, Gl, diurnus B, Gl; Vw.: s. mitti-; Q.: B, GB, Gl (765), N, NGl, O, OT, T; I.: Lüt. lat. cotidianus?; E.: s. tag, līh (3); W.: mhd. tagelich, Adj., täglich; nhd. täglich, Adj., Adv., täglich, DW 21, 79; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 845a (tagalīh); Son.: TrT25 = Sankt Galler Canonesglossar 299 (Sankt Gallen Stiftsbibliothek 299), Wba02 = Samanunga (Wien, Österreichische Nationalbibliothek Cod. 162)
tagalīhhēm*, ahd., Adv.: Vw.: s. tagalīhhen*
tagalīhhen* 12, tagalīchen*, tagalīhhēm*, tagalīchēm*, ahd., Adv.: nhd. täglich; ne. every day; ÜG.: lat. cotidie B, horis diurnis B, tota die B; Q.: B (800), GB, N; I.: Lüt. lat. cotidie?; E.: s. tag, līh (3); L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 845a (tagalīhhēm)
tagalīhhes* 17, tagalīches*, ahd., Adv.: nhd. täglich; ne. every day; ÜG.: lat. (cotidianus) N, cotidie N, cursu temporis N, per singulos dies N; Q.: N (1000); I.: Lüt. lat. cotidie?; E.: s. tag, līh (3); W.: mhd. tagelīches, Adv., täglich
tagalīhhida* 1, tagalīchida*, ahd., st. F. (ō): nhd. „Täglichkeit“, Alltäglichkeit, Tägliches; ne. every-day-life; ÜG.: lat. diurnum (N.) Gl; Q.: Gl (765); I.: Lüt. lat. diurnum?; E.: s. tag, līh (3)
tagalōn* 1, ahd., st. N. (a): nhd. Tagelohn; ne. day’s pay; ÜG.: lat. denarius diurnus T; Q.: T (830); I.: Lsch. lat. denarius diurnus; E.: s. tag, lōn; W.: s. mhd. tagelōn, st. M., st. N., Tagelohn; nhd. Taglohn, Tagelohn, M., N., Taglohn, Tagelohn, Tageslohn, DW 21, 81; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 537b (tagalōn)
tagaltī* 6, ahd., st. F. (ī): nhd. Zeitvertreib, Kurzweil, Freude, Ergötzung, Spiel, Belustigung; ne. pastime; ÜG.: lat. levamen Gl, ludens studio dulci (= zi tagalti inti zi spile) N, ludicrum (N.) Gl; Q.: Gl (4. Viertel 9. Jh.), N; E.: s. tag, eltī; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 845a (tagaltī); Son.: Tgl085 = Sankt Galler Prudentiusglossen (Rom, Biblioteca Apostolica Vaticana Reg. lat. 348) (4. Viertel 9. Jh.)
tagaltlīh* 2, ahd., Adj.: nhd. munter, heiter; ne. gay; ÜG.: lat. festivus N; Q.: N (1000); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. tag, alt, līh (3)
tagaltōn* 1, ahd., sw. V. (2): nhd. sich freuen, scherzen, sich vergnügen; ne. rejoice; ÜG.: lat. iucundare Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. tag, altōn
tagamaz* 1, ahd., st. N. (a): nhd. Mahlzeit; ne. meal (N.) (2); ÜG.: lat. refectio Gl; Q.: Gl (2. Viertel 9. Jh.); I.: Lsch. lat. refectio cibi?; E.: s. tag, maz; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 572a (tagamaz); Son.: TrT13 = Murbacher alumnis-Glossar zur Benediktinerregel (Oxford, Bodleian Library Jun. 25) (2. Viertel 9. Jh.)
tagamuos* 4, ahd., st. N. (a): nhd. Mittagessen, Mahlzeit, Mittagsmahlzeit; ne. meal (N.) (2), dinner; ÜG.: lat. manducare (= zi tagamuose sizzen) O, (prandere) O, prandium T; Q.: O, T (830); I.: Lüt. lat. prandium?; E.: s. tag, muos; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 598a (tagamuos)
tagapfending* 2, tagaphending*, tagapfennig*, ahd., st. M. (a): nhd. „Tagespfennig“, Tagelohn; ne. day’s pay; ÜG.: lat. denarius diurnus Gl; Q.: Gl (9. Jh.); I.: Lüt. lat. denarius diurnus?; E.: s. tag, pfending
tagapfennig*, ahd., st. M. (a): Vw.: s. tagapfending*
tagaphending*, ahd., st. M. (a): Vw.: s. tagapfending*
tagarōt* 16, ahd., st. M. (a?, i?): nhd. „Tagesrot“, Morgenröte, Morgenrot, Morgendämmerung, Dämmerung; ne. dawn (N.); ÜG.: lat. aurora Gl, MH, N, crepusculum Gl, matutinum (N.) Gl, tempus matutinum Gl; Q.: Gl (Ende 8. Jh.), MH, N; I.: Lsch. lat. crepusculum?; E.: s. tag, rōt; W.: mhd. tagerōt, st. N., Morgenröte; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 687a (tagarōt), 2, 845a (tagarōd); Son.: MrT01 = Regensburger Mischglossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14747), Smr01 = Murbacher Sammelglossar (Oxford, Bodleian Library Jun. 25), Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX) (Ende 8. Jh.), TrA01 = Alphabetisches Reichenauer Bibelglossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX), TrT08 = Reichenauer Bibelglossar Rf. (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX), Wba02 = Samanunga (Wien, Österreichische Nationalbibliothek Cod. 162), Wba03 = Affatim-Glossar (Oxford, Bodleian Library Jun. 25)
tagarōta 2, ahd., st. F. (ō): nhd. „Tagesrot“, Morgenrot, Morgenröte, Abendrot; ne. dawn (N.); ÜG.: lat. aurora Gl, crepusculum Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lsch. lat. crepusculum?; E.: s. tag, rōt
tagarōtī* 2, ahd., st. F. (ī): nhd. Morgenrot, Morgenröte, Morgendämmerung; ne. dawn (N.); ÜG.: lat. crepusculum Gl; Q.: Gl (1070); I.: Lsch. lat. crepusculum?; E.: s. tag, rōt
*tagaskimo?, ahd., sw. M. (n): Hw.: vgl. as. dagskīmo*
tagasprācha*, ahd., st. F. (ō): Vw.: s. tagasprāhha*
tagasprāhha* 1, tagasprācha*, ahd., st. F. (ō): nhd. „Tagessprache“, „Tagesrede“, Gerede, Geplauder, tägliches Gerede; ne. day’s speech; ÜG.: lat. (homilia) Gl; Q.: Gl (Anfang 9. Jh.); I.: Lsch. lat. homilia; E.: s. tag, sprāhha; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 793b (tagasprāhha); Son.: Wba01 = Wörterbuchglosse Abrogans (Paris, Bibliothèque Nationale lat. 7640) (Anfang 9. Jh.)
tagastern 8, ahd., st. M. (a): nhd. Morgenstern; ne. morning star; ÜG.: lat. Lucifer Gl, MH, Phosphorus MH; Q.: Gl (nach 765), MH; I.: Lsch. lat. Lucifer?, Phosphorus?; E.: s. tag, stern; W.: nhd. Tagstern, M., Morgenstern, DW 21, 85; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 810a (tagastern)
tagasterno* 14, tagasterro*, ahd., sw. M. (n): nhd. Morgenstern; ne. morning star; ÜG.: lat. Lucifer Gl, N, (oriens) (M.) Gl, Phosphorus N; Hw.: s. tagessterno*; vgl. as. dagsterro*; Q.: Gl, N, O (863-871); I.: Lsch. lat. Lucifer?, phosporus?; E.: s. tag, sterno; W.: mhd. tagestërne, sw. M., Morgenstern; s. nhd. Tagstern, M., Morgenstern, DW 21, 85; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 810a (tagasterro)
tagasterro*, ahd., sw. M. (n): Vw.: s. tagasterno*;
tagasunna* 1, ahd., sw. F. (n): nhd. Sonnenaufgang, Morgenröte; ne. sunrise; ÜG.: lat. aurora Gl; Q.: Gl (vor 850); I.: Lsch. lat. aurora?; E.: s. tag, sunna; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 828b (tagasunna); Son.: Tgl056 = Würzburger Glossen zum Alten Testament (Würzburg, Universitätsbibliothek M. p. th. f. 147) (vor 850)
tagaweida* 2, ahd., st. F. (ō): nhd. Tagereise, Tagesstrecke; ne. day journey; ÜG.: lat. (diaeta) Gl, iter trium dierum (= drīo tagaweida) Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lüt. lat. dierum iter?; E.: s. tag, weida; W.: mhd. tageweide, st. F., Tagereise; nhd. (ält.) Tageweide, F., Tagreise, Tagesnahrung, DW 21, 88
*tagawelīh?, ahd., Adj.: Hw.: vgl. as. dagahwilīk*
*tagawelīhhes?, *tagawelīches?, ahd., Adv.: Hw.: vgl. anfrk. dagawelikis*
tagawerc*, ahd., st. N. (a): Vw.: s. tagawerk*
tagawerk* 3, tagawerc*, ahd., st. N. (a): nhd. Tagwerk, Tagewerk, tägliche Arbeit um Lohn; ne. day’s work; ÜG.: lat. (diarium) Gl; Hw.: vgl. as. dagwerk*; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lüt. lat. diarium?; E.: s. tag, werk; W.: mhd. tagewërc, st. N., Tagwerk, Fronarbeit; nhd. Tagwerk, Tagewerk, N., Tagwerk, DW 21, 89; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 845b (tagawerh)
tagawizzi* 1, ahd., Adj.: nhd. täglich; ne. daily; ÜG.: lat. cotidie MH; Q.: MH (810-817); I.: Lüt. lat. cotidie?; E.: s. tag, wizzan?; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 845b (tagawizzi)
tagazīt* 1, ahd., st. F. (i): nhd. Tageszeit, Stunde; ne. time of the day, hour; ÜG.: lat. hora diei O; Q.: O (863-871); I.: Lüs. lat. hora diei?; E.: s. tag, zīt; W.: mhd. tagezīt, st. F., st. N., Tageszeit, Termin; nhd. (ält.) Tagzeit, Tageszeit, F., Tag, Tageszeit, eine der sieben kanonischen Horen, DW 21, 91; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 845b (tagazīt)
tagēn 7, ahd., sw. V. (3): nhd. tagen, Tag werden; ne. dawn (V.); ÜG.: lat. crepusculo (= tagēnto) Gl, (diluculo) N, illucescere Gl, illuminare N, lux orta est eis (= dō dien bigonta tagēn) N, (mane) N, (matutinus) N; Q.: Gl (10. Jh.), N; E.: s. tag; W.: mhd. tagen, sw. V., tagen (intr.), leuchten; nhd. tagen, sw. V., tagen, DW 21, 62; R.: tagēnto, (Part. Präs.=)Adv.: nhd. bei Tagesanbruch; ne. at daybreak; ÜG.: lat. crepusculo Gl
tagēnto*, ahd., (Part. Präs.=)Adv.: Vw.: s. tagēn
tageslioht* 4, ahd., st. N. (a): nhd. Tageslicht; ne. daylight; ÜG.: lat. lumen N, lux (supernorum) N; Q.: N (1000); I.: Lüt. lat. lumen?; E.: s. tag, lioht; W.: s. mhd. tagelieht, st. N., Tageslicht; nhd. Tageslicht, N., Tageslicht, Licht, Helle des Tages, DW 21, 69
tagessterno* 1, ahd., sw. M. (n): nhd. Morgenstern; ne. morning star; ÜG.: lat. (sidus lucis) N, stella diei N; Hw.: s. tagasterno*; Q.: N (1000); I.: Lüs. lat. stella diei; E.: s. tag, sterno; W.: s. mhd. tagestërne, sw. M., Morgenstern; nhd. Tagesstern, M., Tagstern, DW 21, 72, 85
tageszīt* 1, ahd., st. F. (i): nhd. Tageszeit, Stunde; ne. time of the day, hour; ÜG.: lat. hora diei O; Q.: O (863-871); I.: Lüs. lat. hora diei?; E.: s. tag, zīt; W.: s. mhd. tagezīt, st. F., st. N., Tageszeit, Termin; nhd. Tageszeit, Tagzeit, F., Tagzeit, DW 21, 74, 91; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 1002b (tageszīt)
*tagīg?, ahd., Adj.: nhd. tägig; ne. for days; Vw.: s. drī-, ēr-, fior-, fora-, mitti-, mittila-
*tago (1), ahd., sw. M. (n): nhd. Tag; ne. day; Vw.: s. ant-, enti-, fīra-, giburti-, sioh-, stūa-, suono-, tuldi-; Hw.: vgl. as. *dago (1)?
*tago (2), ahd., Adv.: Vw.: s. gi-; Hw.: vgl. as. *dago (2)?
tagolīh*, ahd., Adj.: Vw.: s. tagalīh*
tāha 28, ahd., sw. F. (n): nhd. Dohle; ne. jackdaw; ÜG.: lat. cava? Gl, cetauca Gl, cornicula Gl, cueta? Gl, (gariola) Gl, (Hythin filius Procnes)? Gl, monedula Gl, R, munacla? Gl, pica Gl, zinzala? Gl; Q.: Gl (765), R; E.: s. germ. *dagwōn, Sb., Dohle; germ. *dahō, *dahōn, *dahwō, *dahwōn, Sb., Dohle; W.: mhd. tāhe, sw. F., Dohle
tahha* 8, tacha, ahd., sw. F. (n): nhd. Matte (F.) (1), Strohmatte; ne. mat (N.); ÜG.: lat. matta Gl, mattula Gl, psiathium Gl; Q.: Gl (10. Jh.); I.: Lbd. lat. psiathium?; W.: s. mhd. tacke, sw. F., Decke, Matte (F.) (1)
*tahhala, lang., F.: nhd. Elster; ne. magpie; Q.: it. taccola, Elster, Schwätzer
tāht 24, ahd., st. M. (a?, i?), st. N. (a): nhd. Docht, Wachstafel; ne. wick; ÜG.: lat. funale Gl, fungus Gl, (licium) Gl, linteolum Gl, lychnus Gl, medio papyrum? Gl, papyrus? Gl, stuppa Gl, stuppa lucernarum Gl; Q.: Gl (9. Jh.); E.: germ. *þēhta-, *þēhtaz?, *þǣhta-, *þǣhtaz?, st. M. (a), Docht; s. idg. *tek- (3), V., weben, flechten, Pokorny 1058; W.: mhd. tāht, st. M., st. N., st. F., Docht; nhd. (ält.) Dacht, M., Docht, DW 2, 668
tal 41, ahd., st. M. (a), st. N. (a) (iz) (az): nhd. Tal, Abgrund, Schlucht; ne. valley; ÜG.: lat. barathrum Gl, convallis Gl, N, WH, deducere exitus aquarum (= zi tale leiten) N, labi (= zi tale gān) N, locus humilis Gl, mambra? Gl, pertrahere per declivis alvei praecipites lapsus (= zi tale fuoren) N, praecipitare (= zi tale trīban) N, (torrens) (M.)? Gl, vallis Gl, NGl, O, T, Urk, (vallum)? Gl; Vw.: s. eban-, kara-; Hw.: vgl. anfrk. dal*, as. dal*; Q.: Gl (3. Viertel 8. Jh.), N, NGl, O, ON, OT, T, (Urk), WH; E.: germ. *dala-, *dalam, st. N. (a), Tal; germ. *dala-, *dalaz, st. M. (a), Tal; idg. *dʰel- (1), *dʰolo-, Sb., Wölbung, Biegung, Höhlung, Pokorny 245; W.: mhd. tal, st. M., st. N., Tal; s. nhd. Tal, N., Tal, DW 21, 296 (Thal); L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 845b (tal); Son.: Sachglr = Sachglossar Hermeneumata (Vocabularius St. Galli) (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 913) (3. Viertel 8. Jh.), Tglr Leidener Glossar, Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX), TrA01 = Alphabetisches Reichenauer Bibelglossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX), TrT09a = Reichenauer Genesisglossar (Sankt Paul, Stiftsarchiv 37/6 [früher Extrav. s. n])
tala* 1, ahd.?, Sb.: nhd. Raub; ne. robbery; Q.: Formulae (6./7. Jh.); E.: s. germ. *stelan, st. V., stehlen; s. idg. *ster- (3)?, V., rauben, stehlen, Pokorny 1028?; idg. *tel- (1), *telə-, *tlēi-, *tlē-, *tlā-, *telh₂-, V., heben, wägen, tragen, dulden, Pokorny 1060?; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes, 2001, 374b
talamaska* 7, talamasca*, dalamaska*, ahd., st. F. (ō)?, sw. F. (n)?: nhd. Larve, Dämonenmaske, Schreckgestalt, Schreckgespenst; ne. mask (N.); ÜG.: lat. daemon Gl, larva Gl, larvula? Gl, monstrum Gl; Q.: Gl (9. Jh.); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. maska; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 1027b (talamaska)
talaseiga* 1, ahd., sw. F. (n): nhd. Talhang, Talsenke; ne. sides of a valley; ÜG.: lat. (clivosus) Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lsch. lat. clivosus?; E.: s. tal, seigen
talaslahtī* 1, ahd., st. F. (ī): nhd. Talsenke; ne. valley; ÜG.: lat. convallis WH; Q.: WH (um 1065); E.: s. tal, *slahtī?
talenta 16, ahd., st. F. (ō): nhd. Talent (eine Münze); ne. talent (a coin); ÜG.: lat. talentum Gl, T; Q.: Gl (765?), T, WH; I.: Lw. lat. talentum; E.: s. lat. talentum, N., Talent (Geld); s. gr. τάλαντον (tálanton), N., Waagschale, Waage; vgl. gr. τλῆναι (tlēnai), V., aufheben, tragen, wägen; vgl. idg. *tel- (1), *telə-, *tlēi-, *tlē-, *tlā-, *telh₂-, V., heben, wägen, tragen, dulden, Pokorny 1060; W.: vgl. nhd. Talent, N., Talent, DW 21, 96; Son.: Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX)
talilī*, ahd., st. N. (a): Vw.: s. talilī*
talilīn* 3, talilī*, ahd., st. N. (a): nhd. Tälchen, kleines Tal, kleine Vertiefung; ne. little valley; ÜG.: lat. vallicula Gl; Q.: Gl (Anfang 9. Jh.); I.: Lüs. lat. vallicula?; E.: s. tal; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 846a (talilīn); Son.: TrA01 = Alphabetisches Reichenauer Bibelglossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX) (Anfang 9. Jh.)
tallezzen* 1, ahd., sw. V. (1a): nhd. streicheln, tätscheln; ne. stroke (V.); ÜG.: lat. palpare Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lbd. lat. palpare?; E.: s. germ. *dalgōn?, sw. V., schlagen?; germ. *delgan?, st. V.?, schlagen?; idg. *dʰelgʰ-, V., schlagen?, Pokorny 247
tallis*? 1, lat.-lang., Sb.: nhd. Tal; ne. valley; Q.: Urk (779), ON?; E.: s. tal
talohti 1, ahd., Adj.: nhd. talförmig; ne. valley-shaped; ÜG.: lat. vallatus? Gl, (vallum)? Gl; Q.: Gl (765); I.: Lüs. lat. vallatus?; E.: s. tal
talōn* 1, ahd., sw. V. (2): nhd. Täler bilden; ne. make valleys; ÜG.: lat. (vallatio)? (= talōnti) Gl; Hw.: s. talōntī*; Q.: Gl (765); I.: Lüt. lat. vallatio (= talōnti)?; E.: s. tal; W.: s. nhd. (ält.) talen, sw. V., niedersinken, sich senken, DW 21, 301
talōntī* 1, ahd., st. F. (ī): nhd. Verschanzung; ne. entrenchment; ÜG.: lat. vallatio Gl; Hw.: s. talōn*; Q.: Gl (765); I.: Lüs. lat. vallatio?; E.: s. tal
*tam?, ahd., st. M. (a?, i?): Hw.: vgl. as. *dam?
tām, ahd., st. N. (a): Vw.: s. dām
tamar* 1, ahd., st. N. (a)?: nhd. Getöse; ne. noise (N.); ÜG.: lat. (hasta) Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: lat. beeinflusst?; W.: mhd. tamer, st. N., Lärm, Getöse, Aufstand
tāmil, ahd., st. N. (a): Vw.: s. dāmil
tāmilī, ahd., st. N. (a): Vw.: s. dāmilīn*
tāmilīn*, ahd., st. N. (a): Vw.: s. dāmilīn*
tāmiltior*, ahd., st. N. (a): Vw.: s. dāmiltior*
tāmin, ahd., st. F. (ja): Vw.: s. dāmin
tāmo*, ahd., sw. M. (n): Vw.: s. dāmo
*tan?, ahd., st. M. (a?, i?): nhd. Tann, Wald; ne. fir-wood; Hw.: s. tanesil; Q.: s. Kluge s. v. Tann
*tān?, ahd., (Part. Prät.=)Adj.: Vw.: s. bi-, duruh-, fir-, folla-, gi-, unbi-, unduruh-, ungi-; Hw.: s. tuon
tanefeld* 1, ahd., st. N. (a): nhd. Tanisfeld, Feld von Tanis; ne. Taneos field; ÜG.: lat. campus Taneos N; Q.: N (1000); I.: Lüs. lat. campus Taneos; E.: s. feld
tanesil 1, ahd., st. M. (a): nhd. „Tannesel“, Waldesel, Wildesel; ne. a sort of donkey; ÜG.: lat. (onager) Ph; Q.: Ph (2. Hälfte 11. Jh.); I.: Lsch. lat. onager?; E.: s. tan, esil
tangano 1, ahd.?, Sb.?: nhd. zwingendes Verlangen des Klägers nach Einlassung auf das Verfahren durch rechtsförmliche Beantwortung der Klage, Zwang zur Einlassung; ne. judicial coercion; Q.: LRib (763/764?); E.: s. zanga?; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 1041a (tangano)
tangil* 1, tangul*, ahd., st. M. (a): nhd. Hammer; ne. hammer (N.); ÜG.: lat. martellum Gl; Q.: Gl (3. Viertel 9. Jh.); E.: s. germ. *dangjan, *dangwjan, *dengwan, sw. V., schlagen; vgl. idg. *dʰen- (3), V., schlagen, stoßen, Pokorny 249; W.: nhd. Dengel, Tengel, M., Dengel, Schneide einer Sichel, DW 2, 925; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 850b (tangul); Son.: MrT02 = Tegernseer Mischglossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14410) (3. Viertel 9. Jh.)
tangilāri* 2, tengilāri*, ahd., st. M. (ja): nhd. „Tengler“, Hämmerer, Dengler, Kaltschmied; ne. hammerer; ÜG.: lat. malleator Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lüs. lat. malleator?; E.: s. tangil; W.: nhd. (ält.) Dengeler, M., „Dengeler“, „Tengler“, DW 2, 925
tangul*, ahd., st. M. (a): Vw.: s. tangil*
*tānī?, ahd., st. F. (ī): Vw.: s. folla-, anagi-, *gi-, ubilogi-, untar-
tanna 34, ahd., sw. F. (n): nhd. Tanne, Edeltanne, Fichte, Kiefer (F.); ne. fir; ÜG.: lat. abies Gl, genus arboris Gl, picea Gl, pinus Gl; Hw.: s. *tan?; vgl. as. dennia*, danne; Q.: Gl (3. Viertel 9. Jh.), PN; E.: s. germ. *danwo, Sb., Tanne, Fichte; germ. *dannjō-, *dannjōn, sw. F. (n), Tanne, Fichte; idg. *dʰanu-, Sb., Baum?, Tanne?, Pokorny 234; W.: s. mhd. tanne, st. F., sw. F., Tanne, Mastbaum; nhd. Tanne, F., Tanne, Waldbaum, DW 21, 109; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 846a (tanna); Son.: Sglr01 = Sankt Galler Sachglossare (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 299) (3. Viertel 9. Jh.), Sglr02 = Reichenauer Sachglossare (Krakau, Biblioteka Jagiellońska Berol. Ms. Lat. 4° 676 [früher Berlin, Staatsbibliothek zu Berlin - Preußischer Kulturbesitz Ms. lat. 4° 676, noch früher Cheltenham, Bibliotheca Phillippica 18908]), Sglr03 = Regensburger Sachglossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14747), TrT17 = Reichenauer AT-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. CXXXV,1) (3. Viertel 9. Jh.)
tannīn, ahd., Adj.: Vw.: s. tennīn
*tānnussida?, ahd., st. F. (ō): Vw.: s. int-
*tāno?, ahd., (Part. Prät. subst.)=sw. M. (n): Vw.: s. fir-
tantarōn* 1, ahd., sw. V. (2): nhd. faseln, irre reden, sinnlos sein (V.), wahnsinnig sein (V.); ne. drivel, be senseless, be mad; ÜG.: lat. delirare Gl; Q.: Gl (Anfang 9. Jh.); I.: lat. beeinflusst?; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 846a (tantarōn); Son.: Smr01 = Murbacher Sammelglossar (Oxford, Bodleian Library Jun. 25) (Anfang 9. Jh.)
tanzāri 6, ahd., st. M. (ja): nhd. Chorflötist?, Tänzer, Tanzmeister; ne. flute-player?, dancer; ÜG.: lat. (choraula) Gl, saltator Gl, (symphoniacus) (M.) Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lüs. lat. saltator?; E.: vgl. afrz. danse; W.: nhd. Tänzer, M., Tänzer, DW 21, 125
tapfar* 1, taphar*, ahd., Adj.: nhd. schwer, gewichtig; ne. heavy (Adj.); ÜG.: lat. (gravidus) Gl; Q.: Gl (10. Jh.); E.: germ. *dapra-, *dapraz, Adj., schwer, gedrungen, fest; s. idg. *dʰeb-, Adj., dick, fest, gedrungen, Pokorny 239; W.: mhd. tapfer, Adj., fest, gedrungen, voll, gewichtig; nhd. tapfer, Adj., Adv., tapfer, DW 21, 934
tapfara* 1, taphara*, ahd.?, st. F. (ō): nhd. Festigkeit, Strenge, Gewichtigkeit; ne. firmness; ÜG.: lat. firmitas Gl, gravitas Gl; Q.: Gl (13. Jh.); I.: Lüt. lat. gravitas?; E.: germ. *daprō, st. F. (ō), Festigkeit; s. idg. *dʰeb-, Adj., dick, fest, gedrungen, Pokorny 239
*tapfaren?, *tapharen?, ahd., sw. V. (1a): Vw.: s. gi-
tapfarī* 4, tapharī*, ahd., st. F. (ī): nhd. Last, Gewicht (N.) (1), Festigkeit, Masse, Fülle; ne. burden (N.), firmness; ÜG.: lat. (merges) Gl, moles Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lüt. lat. gravitas?; E.: germ. *daprī-, *daprīn, sw. F. (n), Festigkeit; s. idg. *dʰeb-, Adj., dick, fest, gedrungen, Pokorny 239
taph..., ahd.: Vw.: s. tapf...
taphar*, ahd., Adj.: Vw.: s. tapfar*
taphara*, ahd.?, st. F. (ō): Vw.: s. tapfara*
tapharī*, ahd., st. F. (ī): Vw.: s. tapfarī*
tappus* 2 und häufiger, lat.-ahd.?, M.: nhd. Stapfe, Stapfen (M.); ne. tap (N.) (2); Q.: Urk (1234)
*tar?, *tra, ahd., st. M. (a): Vw.: s. affal-, holun-, mazzol-, rekkal-, wehhal-; Hw.: s. affaltarboum*, affoltra; vgl. as. *dra, *dar?, *der?
tara 4, ahd., st. F. (ō): nhd. Schaden (M.), Verletzung; ne. damage (N.); ÜG.: lat. laesio Gl, nihil officere (= nihheina tara ni tuon) N; Q.: Gl, N (1000); E.: germ. *darō, st. F. (ō), Schaden (M.), Verletzung; s. idg. *dʰō-, V., schärfen, Pokorny 272; R.: tara sīn: nhd. Leid zufügen; ne. harm s.o.
taraca*, ahd., sw. F. (n): Vw.: s. taraka*
*tarahaft?, ahd., Adj.: Vw.: s. tarahaftī
tarahaftī 2, ahd., st. F. (ī): nhd. Last, Bürde, Schade, Schaden (M.), Beschädigung; ne. burden (N.); ÜG.: lat. (laesio) Gl, onus Gl; Q.: Gl (9. Jh.); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. tara, haft; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 846a (tarahaftī); Son.: Tgl004 = Halitgarglossen im Ottoboni-Codex (Rom, Biblioteca Apostolica Vaticana, Ottob. lat. 3295)
taraka* 1, taraca*, ahd., sw. F. (n): nhd. kleiner runder Schild; ne. little round shield; ÜG.: lat. pelta Gl, (scutum) Gl; Q.: Gl (10. Jh.); I.: lat. beeinflusst?
tarēn* 4, ahd., sw. V. (3): nhd. schaden, Leid zufügen, verletzen; ne. damage (V.); ÜG.: lat. nocere WH, vertere membra (= den liden tarēn) N; Vw.: s. gi-; Q.: N (1000), PN, WH; E.: s. germ. *dar-, sw. V., schaden; vgl. idg. *dʰō-, V., schärfen, Pokorny 272; W.: s. mhd. taren, sw. V., schaden, schädigen (trans.), verletzen
tarkenen* 10, terkanen*, ahd., sw. V. (1a): nhd. verbergen, verschleiern, verhüllen, verhehlen, heucheln, nicht anmerken lassen; ne. conceal; ÜG.: lat. colorare? Gl, dissimulare Gl, palliare Gl, praetexere? Gl, supprimere Gl; Vw.: s. fir-, *ir-; Q.: Gl (Ende 8. Jh.), PN; I.: lat. beeinflusst?; E.: germ. *derk-, sw. V., dunkel sein (V.); idg. *dʰerg-, V., trüben, Pokorny 251; s. idg. *dʰer- (1), *dʰerə-, Sb., V., Trübes, Schmutz, trüben, Pokorny 251; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 850b (terkanen); Son.: Tgl001 = Freisinger Cura-Glossen (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 6277)
*tarkenit?, *terkinit?, ahd., (Part. Prät.=)Adj.: Vw.: s. *ir-, unir-; Hw.: s. tarkenen*
tarkenitī 1, ahd., st. F. (ī): nhd. Verschleierung, Verhüllung, Färbung, Anstrich, Tünche; ne. screening (N.), colour (N.); ÜG.: lat. (color) Gl; Vw.: s. fir-; Q.: Gl (10. Jh.); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. tarkenen
*tarna?, ahd., st. F. (ō)?, sw. F. (n)?: Vw.: s. gi-
tarnen* 2, *tarnōn?, ahd., sw. V. (1a, 2?): nhd. „tarnen“, verbergen, verdecken, unsichtbar machen; ne. camouflage (V.); ÜG.: lat. (lubricare) Gl, occultare Gl; Vw.: s. bi-, gi-; Hw.: vgl. as. dernian; Q.: Gl (9. Jh.), M (9. Jh.?, 810?, 830?), PN; E.: germ. *darnjan, sw. V., verbergen, verheimlichen; s. idg. *dʰer- (2), *dʰerə-, V., halten, festhalten, stützen, Pokorny 252; W.: mhd. tarnen, sw. V., zudecken, verhüllen, verbergen; nhd. tarnen, sw. V., tarnen, Duden 6, 2565; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 847a (tarnen); Son.: MrT02 = Tegernseer Mischglossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14410), TrT08 = Reichenauer Bibelglossar Rf. (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX)
*tarnhuot?, ahd., st. M. (a?, i?): Hw.: vgl. as. darnhōd
*tarni, lang., Adj.: nhd. betäubt; ne. stunned; Hw.: s. ahd. tarni; Q.: it. ternīgo, von Gerüchen betäubt, pavia. ternegà, betäuben, mailänd./bresc. ternegà, betäuben, cremon. ternegar, betäuben, parm. tarnegar, betäuben, durch Gestank verpesten, valtellin. stérnega, stinken, trient. stēnega, es stinkt
tarni 3, ahd., Adj.: nhd. verborgen, unsichtbar, verhüllt, eingeschlossen; ne. concealed; ÜG.: lat. (clausus) (Adj.) Gl, latens Gl, (obtentus) (M.) (1) Gl; Hw.: s. lang. *tarni; vgl. as. dėrni*; Q.: Gl (nach 765?), PN; E.: germ. *darna-, *darnaz, *darnja-, *darnjaz, Adj., verborgen, getarnt, heimlich; s. idg. *dʰer- (2), *dʰerə-, V., halten, festhalten, stützen, Pokorny 252; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 847a (tarni)
*tarnīg?, ahd., Adj.: Vw.: s. tarnīgo
tarnīgo 1, ternīgo, ahd., Adv.: nhd. im Verborgenen, heimlich; ne. in the hidden; ÜG.: lat. latenter Gl; Q.: Gl (nach 765?); I.: Lüt. lat. latenter?; E.: s. tarni
tarningon* 1, ahd., Adv.: nhd. heimlich, verborgen, im Verborgenen; ne. secretly; ÜG.: lat. latenter Gl; Hw.: vgl. as. darnungo; Q.: Gl (Anfang 9. Jh.); I.: Lüt. lat. latenter?; E.: s. tarni; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 847a (tarningon); Son.: Wba01 = Wörterbuchglosse Abrogans (Paris, Bibliothèque Nationale lat. 7640) (Anfang 9. Jh.)
tarningūn*, ahd., Adv.: Vw.: s. tarnungūn*
*tarnitī?, ahd., st. F. (ī): Vw.: s. gi-
*tarno?, ahd., Adv.: Vw.: s. tarni; Hw.: vgl. as. darno
*tarnōn?, ahd., sw. V. (2): Vw.: s. bi-; Hw.: s. tarnen*
tarnungūn* 1, tarningūn*, ahd., Adv.: nhd. heimlich, verborgen, im Verborgenen; ne. secretely; ÜG.: lat. latenter Gl; Q.: Gl (Ende 8. Jh.); I.: Lüt. lat. latenter?; E.: s. tarni; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 847a (tarningūn); Son.: Wba02 = Samanunga (Wien, Österreichische Nationalbibliothek Cod. 162)
tarnwinkil* 2, ahd., st. M. (a): nhd. „Tarnwinkel“, Schlupfwinkel, Versteck; ne. hiding-place; ÜG.: lat. latebra Gl; Q.: Gl (790); I.: Lüt. lat. latebra?; E.: s. tarni, winkil; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 847a (tarnwinkil); Son.: MrA02 = Alphabetisches Reichenauer Mischglossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX), Wba02 = Samanunga (Wien, Österreichische Nationalbibliothek Cod. 162)
*tarohaft?, ahd., Adj.: nhd. verletzt, schadhaft; ne. hurt (Part. Prät.); Vw.: s. un-
tarōn 36, ahd., sw. V. (2): nhd. schaden, schädigen, beschädigen, verletzen, betrügen, hintergehen, Leid zufügen, beeinträchtigen, hinderlich sein (V.); ne. damage (V.), hurt (V.), deceive; ÜG.: lat. (adversus) N, decipere Gl, fraudare Gl, (illaesus) N, illudere Gl, impedire Gl, (innocens) N, (malum) (N.) (2) N, miserum facere N, laedere Gl, MH, N, nocere N, obesse Gl, officere Gl, (percellere) N, (saevire) N, sons (= tarōnti) Gl, (urere) N, vertere membra (= den liden tarōn) N; Vw.: s. gi-; Hw.: s. ungitarōt*; Q.: Gl (765), MH, N, O; I.: Lbd. lat. fraudare?; E.: s. germ. *dar-, sw. V., schaden; idg. *dʰō-, V., schärfen, Pokorny 272; W.: s. mhd. taren, sw. V., schaden, schädigen (trans.), verletzen; R.: tarōnti, (Part. Präs.=)Adj.: nhd. schädlich; ne. harmful; ÜG.: lat. sons Gl; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 846a (tarōn); Son.: Tgl005 = Weihenstephaner Cura-Glossen (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 21525)
tarōnti*, ahd., (Part. Präs.=)Adj.: Vw.: s. un-; Hw.: s. tarōn
*tarōt?, ahd., (Part. Prät.=)Adj.: Vw.: s. gi-, ungi-; Hw.: s. tarōn
tarra* 1 und häufiger, lat.-ahd.?, F.: nhd. Darre; ne. drying kiln; Q.: Urk (1047-1053); E.: s. germ. *þarzō, st. F. (ō), Darre; germ. *þarzō-, *þarzōn, sw. F. (n), Darre; s. idg. *ters-, V., Sb., trocknen, verdorren, dürsten, Durst, Pokorny 1078
tart 18, ahd., st. M. (a?, i?): nhd. Lanze, Spieß (M.) (1), Speer, Stachel, Wurfspieß, Pfeil, Wurfgeschoss; ne. spear (N.), prickle (N.), dart (N.), javelin; ÜG.: lat. gaesum Gl, lancea Gl, pilum (N.) (2) Gl, sagitta Gl, (speculator)? Gl, spiculum Gl, telum Gl, tridens (M.) Gl; Hw.: vgl. as.? *dart?; Q.: Gl (2. Hälfte 9. Jh.), PN; I.: Lbd. lat. gaesum?, pilum?; E.: s. tarēn?, tarōn?; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 846b (tart)
*tartil?, ahd., st. M. (a): nhd. Spieß (M.) (1), Spießlein; ne. spit (N.) (2); Hw.: s. tartilibein*
tartilibein*, 1, ahd., st. N. (a): nhd. Fleischspieß; ne. spit (N.) (2); ÜG.: lat. tuccetum Gl; Q.: Gl (11. Jh.?); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. tart, bein
*Taruenna?, ahd., ON: Hw.: vgl. anfrk. Tarwenna
tarunga 2, ahd., st. F. (ō): nhd. Schaden (M.), Schuld, Verletzung; ne. damage (N.), guilt, hurt (N.); ÜG.: lat. laesio Gl, laesura Gl; Vw.: s. un-; Q.: Gl (Ende 8. Jh.); I.: Lüt. lat. laesura?; E.: s. tarēn, tarōn; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 846b (tarunga); Son.: Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX) (Ende 8. Jh.), TrT02 = Regensburger Canones-Glossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14747)
*task?, ahd., Sb.: Vw.: s. gi-
taska 36, tasca, zaska*, ahd., sw. F. (n), st. F. (ō): nhd. Tasche, Quersack, Reisetäschchen, Brotbeutel; ne. bag (N.); ÜG.: lat. capsa Gl, capsella Gl, cassidile Gl, cistella Gl, clitellae Gl, (funda) Gl, mantica Gl, pera Gl, O, sistarcia? Gl, sitarchia? Gl, sportella Gl, zaberna Gl; Vw.: s. muos-; Hw.: vgl. as. dasga*; Q.: Gl (9. Jh.), O; E.: germ. *taskō, st. F. (ō), Tasche; germ. *taskō-, *taskōn, sw. F. (n), Tasche; s. lat. tasca, F., Tasche; s. idg. *dʰəskā, F., Tasche?; vgl. idg. *dʰē- (2), *dʰeh₁-, V., setzen, stellen, legen, Pokorny 235; W.: mhd. tasche, sw. F., st. F., Tasche, Leib, Eingeweide; nhd. Tasche, F., Tasche, beutelförmiger Tragbehälter, DW 21, 147; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 847a (tasca); Son.: Tgl011 = Freisinger Glossen zum Alten Testament (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 6225)
taskila* 1, tascila*, ahd.?, st. F. (ō)?, sw. F. (n)?: nhd. Quersack, Tasche, Ranzen; ne. crossbag; ÜG.: lat. pera Gl; Q.: Gl (13. Jh.); E.: s. taska
taskōn* 2, tascōn*, ahd., sw. V. (2)?: nhd. verkaufen, zum Verkauf anbieten, handeln; ne. sell (V.); ÜG.: lat. ad venditionem dare Gl; Q.: Gl (Mitte 9. Jh.); E.: s. taska; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 847a (tascōn); Son.: Tgl010 = Südrheinfränkische Priscian-Glossen (Wolfenbüttel, Herzog August Bibliothek Cod. Guelf. 50 Weissenburg) (Mitte 9. Jh.)
tāt 254, ahd., st. F. (i): nhd. Tat, Handlung, Geschehen, Ereignis, Begebenheit, Ding, Tun, Handeln, Wirken, Verwirklichung, Geschehnis, Wandel, Werk, Tatsache, Sache, Wesen, Wesenheit, Gestalt, Wirklichkeit, Verhalten; ne. deed, action, thing; ÜG.: lat. actio Gl, N, (activus) Gl, actus Gl, MH, N, actum (N.) B, N, O, T, (agere) N, buda (= tāt Fehlübersetzung) Gl, effectus (M.) N, factio Gl, factum B, N, O, T, factura N, (fructus) O, gestum Gl, (historicus)? Gl, (historia)? Gl, (materia) Gl, (maiestas) N, motus Gl, naturalis (= ānu tāt) N, opus (N.) (1) N, O, WH, res N, spiritaliter (= mit geistlīhhen tātin) O, turpitudo (= unkūskiu tāt) N, via (= sumwelīh tāt) Gl; Vw.: s. balo-, bi-, firin-, folla-, fora-, fra-, gilust-, gi-, guot-, hant-, jār-, leid-, liob-, mein-, mihhil-, missi-, muot-, nōt-, ubil-, un-, *wal-, *wam-, weralt-, wola-; Hw.: vgl. anfrk. dād*, as. dād; Q.: B, GB, Gl (765), M, MH, N, O, OT, RB, T, WB, WH; E.: germ. *dēdi-, *dēdiz, *dǣdi-, *dǣdiz, st. F. (i), Tat; s. idg. *dʰē- (2), *dʰeh₁-, V., setzen, stellen, legen, Pokorny 235; W.: mhd. tāt, st. F., Tat, Handlung; nhd. Tat, F., Tat, DW 21, 307 (That); R.: dero tāto: nhd. auf diese Weise, danach; ne. in this way; R.: dio tāti: nhd. auf diese Weise; ne. in this way; R.: zi tāti: nhd. tatsächlich; ne. indeed; R.: ginuhtsamiu tāt: nhd. Buße, Sühne; ne. penitence, atonement; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 875b (tāt); Son.: Tgl001 = Freisinger Cura-Glossen (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 6277), Tgl003 = Frankfurter Canones-Glossen (Stadt- und Universitätsbibliothek Ms. Barth. 64), Tgl004 = Halitgarglossen im Ottoboni-Codex (Rom, Biblioteca Apostolica Vaticana, Ottob. lat. 3295), Tgl020 = Glossen zu Hrabans De consanguineorum nuptiis im Ottoboni-Codex (Rom, Biblioteca Apostolica Vaticana, Ottob. lat. 3295), TrA01 = Alphabetisches Reichenauer Bibelglossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX), Wba03 = Affatim-Glossar (Oxford, Bodleian Library Jun. 25)
*tāti?, ahd., Sb.: Vw.: s. fula-
*tātīg?, ahd., Adj.: nhd. „tätig“, tuend; ne. doing (Adj.); Vw.: s. firin-, fra-, mein-, mihhil-, missi-, ubil-; Hw.: vgl. anfrk. *dādig?, as. *dādig?
*tātlīh?, ahd., Adj.: Vw.: s. *tātlīhho?
*tātlīhho?, *tātlīcho?, ahd., Adv.: Vw.: s. fra-
*tāto?, ahd., sw. M. (n): nhd. „Täter“, „Tuer“; ne. „doer“; Vw.: s. mein-, ubil-
tātracha, ahd., st. F. (ō): Vw.: s. tātrahha*
tātrahha* 5, tātracha, ahd., st. F. (ō): nhd. Geschichtsschreibung, Geschichte; ne. history writing, history; ÜG.: lat. historia Gl; Vw.: s. gi-; Q.: Gl (4. Viertel 9. Jh.); I.: Lüt. lat. narratio rei gestae?; E.: s. tāt, rahha; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 658b (tātrahha); Son.: TrT09a = Reichenauer Genesisglossar (Sankt Paul, Stiftsarchiv 37/6 [früher Extrav. s. n]) (4. Viertel 9. Jh.)
*tātrahhāri?, *tātrachāri?, ahd., st. M. (ja): Vw.: s. gi-
*tātrahhaskribo?, *tātrachascribo?, ahd., sw. M. (n): Vw.: s. gi-
tātsacha*, ahd., st. F. (ō): Vw.: s. tātsahha*
tātsahha* 1, tātsacha*, ahd., st. F. (ō): nhd. „Tatsache“, Geschichte, Geschehen; ne. „fact“, history; ÜG.: lat. historia Gl; Q.: Gl (10./11. Jh.); I.: Lsch. lat. historia?; E.: s. tāt, sahha; W.: nhd. Tatsache, F., Tatsache, DW 21, 322 (Thatsache)
*tātskrift?, *tātscrift?, ahd., st. F. (i): Vw.: s. gi-
tātwīchunga*, ahd., st. F. (ō): Vw.: s. tātwīhhunga*
tātwīhhunga* 1, tātwīchunga*, ahd., st. F. (ō): nhd. Geste; ne. gesture (N.); ÜG.: lat. gestus N; Q.: N (1000); I.: Lüt. lat. gestus?; E.: s. tāt, wīhhunga
*tauffan, *tauffjan, lang., V.: nhd. eintauchen; ne. submerge; Q.: toskan. tuffare, eintauchen, bologn. tufar, eintauchen, romagn. tufè, eintauchen
*tauffjan, lang., V.: Vw.: s. *tauffan
*taujan, lang., V.: Vw.: s. *af-
tav..., ahd.: Vw.: s. taf...
tavala*, ahd., sw. F. (n): Vw.: s. tafala*
tavallīh*, ahd., Adj.: Vw.: s. tafallīh*
tavernāri*, ahd., st. M. (ja): Vw.: s. tafernāri*
tavernhūs*, ahd., st. N. (a): Vw.: s. tafernhūs*
tawalōn* 1, ahd., sw. V. (2): nhd. sterben, todkrank sein (V.), im Sterben liegen; ne. die; ÜG.: lat. incipere mori O; Q.: O (863-871); E.: s. touwen; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 855b (tawalōn)
taxus 14, lat.-ahd.?, M.: nhd. Dachs; ne. badger; ÜG.: lat. (animal cuius pellis melota dicitur) Gl, meles Gl, melus Gl, ahd. dahs Gl; Q.: Gl (11./12. Jh.); E.: s. germ. *þahsu-, *þahsuz, st. M. (u), Dachs; vgl. idg. *tek̑t-?, V., flechten, fügen, Pokorny 1058
tec..., ahd.: Vw.: s. teh...
techamōn*, ahd., sw. V. (2): Vw.: s. tehmōn*
techan*, ahd., st. M. (a)?: Vw.: s. tehhan*
techaninna*, ahd.?, st. F. (jō)?: Vw.: s. tehhaninna*
techant*, ahd., st. M. (a)?: Vw.: s. tehhan*
tederboum* 1, ahd.?, st. M. (a)?: nhd. Kirschbaum?; ne. cherry-tree; ÜG.: lat. cerasus Gl; Q.: Gl (13. Jh.); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. boum
tefetit*? 1, ahd., V.: nhd. sich besinnen?; ne. remember?; ÜG.: lat. (reminisci) Gl; Q.: Gl (9./10. Jh.); I.: lat. beeinflusst?
tegel 3, ahd., st. M. (a)?: nhd. Tiegel, Tongeschirr; ne. earthen pot, saucepan; ÜG.: lat. celium Gl, testa N; Hw.: s. tigil; Q.: Gl, N (1000); E.: germ. *digula-, *digulaz, st. M. (a), Tiegel?; s. lat. tēgula, F., Tiegel; vgl. gr. τάγηνον (tágenon), τήγανον (tḗganon), N., Bratpfanne; W.: mhd. tëgel, tigel, st. M., Tiegel, Schmelztiegel; nhd. Tiegel, M., Tiegel, feuerfestes Gefäß um Metall darin zu schmelzen, DW 21, 494
*teggi?, ahd., st. N. (ja): Vw.: s. drī-
tegiding*, ahd., st. N. (a): Vw.: s. tagading*
tegneia* 1, ahd., st. F. (ō)?, sw. F. (n)?: nhd. Dekanat, Amtsbezirk; ne. deanery; ÜG.: lat. decania (F.) Urk; Q.: Urk; I.: Lw. lat. decānia; E.: s. lat. lat. decānia, F., Dekanie, Dekanat; s. lat. decem, Num. Kard., zehn; vgl. idg. *dek̑m̥, *dek̑m̥t, *dek̑u-, Num. Kard., zehn, Pokorny 191
tegnelli? 1, ahd.?, Sb.: nhd. unteres Augenlid; ne. eyelid; ÜG.: lat. cilium? Gl; Q.: Gl (14. Jh.); I.: lat. beeinflusst?
tehāngot* 1, ahd., st. M. (a): nhd. „Zehnergott“, Gott über zehn Teile eines Tierkreiszeichens; ne. god of the ten; ÜG.: lat. decanus N; Q.: N (1000); I.: Lüt. lat. decānus; E.: s. lat. decānus, M., Dekan, Vorsteher von zehn; s. lat. decem, Num. Kard., zehn; vgl. idg. *dek̑m̥, *dek̑m̥t, *dek̑u-, Num. Kard., zehn, Pokorny 191; s. ahd. got
tehhamōn*, ahd., sw. V. (2): Vw.: s. gi-; Hw.: s. tehmōn*
tehhan* 4, techan*, tehhant*, techant*, ahd., st. M. (a): nhd. Führer von zehn Mann, Dechant; ne. dean, leader of ten men; ÜG.: lat. decanus Gl; Vw.: s. gewi-; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lw. lat. decānus; E.: s. lat. decānus, M., Dekan, Vorsteher von zehn; s. lat. decem, Num. Kard., zehn; vgl. idg. *dek̑m̥, *dek̑m̥t, *dek̑u-, Num. Kard., zehn, Pokorny 191, EWAhd 2, 552; W.: mhd. techan, techant, st. M., Dechant; nhd. Dechant, M., Dechant, DW 21, 880, DW2 6, 469
tehhaninna* 1, techaninna*, dehhine*, ahd.?, st. F. (jō)?: nhd. Dechantin; ne. female dean; ÜG.: lat. (decanissa) Gl; Q.: Gl (13. Jh.); I.: z. T. Lw. lat. decanissa?; E.: s. tehhan
tehhant*, ahd., st. M. (a)?: Vw.: s. tehhan*
tehmōn* 1, tehhamōn*, techamōn*, ahd., sw. V. (2): nhd. „zehnten“, als Zehnten geben; ne. give as tenth; ÜG.: lat. decimare MH; Vw.: s. gi-; Q.: MF (Ende 8. Jh.); I.: Lw. lat. decimāre; E.: s. lat. decimāre, V., dezimieren; vgl. lat. decimus, M., Zehnter; vgl. idg. *dek̑emos, *dek̑m̥tos, Num. Ord., zehnte, Pokorny 191; idg. *dek̑m̥, *dek̑m̥t, *dek̑u-, Num. Kard., zehn, Pokorny 191; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 847b (tehmōn)
teig 27, ahd., st. M. (a): nhd. Teig, weiche Masse, Brei; ne. dough; ÜG.: lat. massa Gl, pasta (F.) (2) Gl, pistillum? Gl, sparsum (N.) Gl, tota illa massa (= giknet teig) Gl, (totum) Gl; Q.: Gl (9. Jh.); E.: germ. *daiga-, *daigaz, st. M. (a), Teig; s. idg. *dʰeig̑ʰ-, V., kneten, formen, mauern, Pokorny 244; W.: mhd. teig, st. M., Teig; nhd. Teig, M., Teig, DW 21, 235; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 847b (teig); Son.: MrT01 = Regensburger Mischglossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14747)
teigatrog*, ahd., st. M. (a?, i?): Vw.: s. teigtrog*
teigbiuta* 3, ahd.?, sw. F. (n): nhd. Backtrog, Teigtrog; ne. kneading-trough; ÜG.: lat. ascia Gl, (mina) (F.) (2) Gl; Q.: Gl (13. Jh.); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. teig, biuta
teiginna 4, ahd., st. F. (jō): nhd. Teig, weiche Masse; ne. dough; ÜG.: lat. massa Gl; Q.: Gl (Ende 8. Jh.); I.: Lsch. lat. massa?; E.: s. teig; Son.: Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX) (Ende 8. Jh.)
teigtrog* 3, teigatrog*, ahd., st. M. (a?, i?): nhd. Teigtrog, Backtrog; ne. kneading-trough; ÜG.: lat. alveolus? Gl, alveus? Gl, ascia Gl, (mina) (F.) (2) Gl; Q.: Gl (790); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. teig, trog; W.: nhd. (ält.) Teigtrog, M., Teigtrog, DW 21, 237; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 847b (teigatrog); Son.: Wba02 = Samanunga (Wien, Österreichische Nationalbibliothek Cod. 162)
teil (1) 260, ahd., st. M. (a?, i?), st. N. (a): nhd. Teil, Anteil, Stück, Seite, Gebiet; ne. part (N.); ÜG.: lat. abdicativum particulare (= teiles lougan) N, aliquatenus (= eteliches teiles) N, dimidium (= halb teil) N, extremum (N.) (= das lezzista teil) T, (facultas) Gl, frustum? Gl, funiculus? Gl, hemisphaera (= halbo teil des himiles) N, in libro primo (= in ēristin teile) I, latus (N.) Gl, pars B, Gl, N, NGl, O, RhC, T, parsimonia (= teil nemanti) Gl, partem habere (= teil habēn) O, partes fore (= zi teile werdan) N, particeps (= teil nemanti) Gl, OG, participatione (= an imo teil habēnti) N, participium Gl, particula N, particulariter (= eines teiles) N, (partitio) Gl, paulatim (= after teilum) Gl, paulatim per partes (= after teilum) Gl, portio B, Gl, N, T, portionem habere (= teil habēn) N, portionem ponere (= teil habēn) N, propositio (= der gimahho teil) N, (quinquennium) (= fimfto teil) Gl, (ratio)? Gl, semis (= halb teil) N, sescuplus (= halb teil mēr) N, sors Gl, N, sortito (= zi teile) Gl, summo (= fona einemo teile) Gl, tetrarchia (= daz fiorda teil) Gl; Vw.: s. fior-, halftan-, ur-, ōstar-, sippi-, sundar-; Hw.: vgl. anfrk. deil, as. dêl*; Q.: B, GB, Gl (765), I, N, NGl, O, OG, OT, RhC, T, WH; E.: germ. *daila-, *dailaz, st. M. (a), Teil; germ. *daila-, *dailam, st. N. (a), Teil; germ. *daili-, *dailiz, st. M. (i), Teil; germ. *daili-, *dailiz, st. F. (i), Teil; idg. *dəilo-, Sb., Teil, Pokorny 175?; s. idg. *dā-, *dāi-, *dī̆-, V., teilen, zerschneiden, zerreißen, Pokorny 175; W.: mhd. teil, st. N., st. M., Teil; nhd. Teil, M., N., Teil, Anteil, DW 21, 347 (Theil); R.: ahto teil: nhd. Achtel; ne. eighth (N.); R.: ahtodo teil: nhd. Achtel; ne. eighth (N.); R.: ahto teila: nhd. Achtel; ne. eighth (N.); R.: dritto teil: nhd. Drittel; ne. third (N.); R.: eines teiles: nhd. teilweise; ne. partly; ÜG.: lat. particulariter N; R.: halbo teil: nhd. Hälfte; ne. a half; R.: teil iro mezes: nhd. ihr Anteil; ne. their part; R.: teil eigan: nhd. teilhaben, teilhaben an; ne. participate in; R.: teil habēn: nhd. teilhaben, teilhaben an; ne. participate in; ÜG.: lat. partem habere O, portionem habere N, portionem ponere N; R.: in teil mezzan: nhd. abmessen; ne. measure (V.); R.: in teil gimezzan: nhd. abmessen; ne. measure (V.); R.: teil neman: nhd. teilnehmen, teilhaben, teilhaben an; ne. participate in; R.: zi teile werdan: nhd. zuteil werden; ne. be granted; ÜG.: lat. partes fore N; R.: zi teile: nhd. verteilt; ne. distributed; ÜG.: lat. sortito Gl; R.: teil nemanti: nhd. teilnehmend, beteiligt; ne. participating (Adj.), involved; ÜG.: lat. (parsimonia) Gl, particeps Gl; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 847b (teil); Son.: Tgl08 = Glossen zu Gregors Augustinusbrief (Prag, Metropolitankapitel (Metropolitní Kapitula) U SV. Vita O 83), Tgl09 = Glossen zum Jeremias-Kommentar des Hieronymus (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14425), Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX), TrT28 = Sankt Galler AT-Glossar (Sankt Gallen Stiftsbibliothek 296), TrT32 = Regensburger Genesis-Glossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14754), Wba03 = Affatim-Glossar (Oxford, Bodleian Library Jun. 25)
*teil (2), ahd., st. N. (a): Vw.: s. *gi-; Hw.: vgl. as. *dēl- (2)?
teila* (1) 1, ahd., st. F. (ō): nhd. Teilung, Teil; ne. division, part (N.); Vw.: s. fora-, reht-, zi-; Hw.: vgl. as. *dēla?; Q.: O (863-871); E.: s. teil, teilen; W.: mhd. teile, st. F., Teilung; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 850a (teila)
*teila (2), ahd., sw. F. (n): nhd. Teilhaberin; ne. partner (F.); Vw.: s. eban-, gi-
teilāri* 1, ahd., st. M. (ja): nhd. Teiler, Verteiler; ne. divisor; ÜG.: lat. divisor T; Vw.: s. ēwa-, ir-, ubar-; Q.: T (830); I.: Lüs. lat. divisor; E.: s. teilen; W.: mhd. teilære, st. M., Teiler; nhd. Teiler, M., „Teiler“, einer der teilt, DW 21, 359; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 850a (teilāri)
teilen 77, ahd., sw. V. (1a): nhd. teilen, verteilen, austeilen, mitteilen, zerteilen, einteilen, zuteilen, verbreiten, zukommen lassen, verurteilen; ne. divide, distribute, judge (V.); ÜG.: lat. bipartitus (= in zwei giteilit) Gl, (dare spiritum) O, destinare Gl, discernere N, disparare N, dispertire Gl, distinguere Gl, distribuere MH, N, dividere B, MF, N, NGl, O, T, (divisio) O, impendere Gl, impertire Gl, (medietas) N, partiri Gl, MF, N, T, secare N, sortiri Gl, spargere Gl; Vw.: s. bi-, fir-, forair-, gi-, ir-, ubar-, untar-, ur-, zi-; Hw.: s. ungiteilit*; vgl. anfrk. deilen*, as. dêlian; Q.: B, G, GB, Gl (4. Viertel 8. Jh.), MF, MH, N, NGl, O, OT, T; E.: germ. *dailjan, sw. V., teilen; s. idg. *dā-, *dāi-, *dī̆-, V., teilen, zerschneiden, zerreißen, Pokorny 175; W.: mhd. teilen, sw. V., teilen, zerteilen, trennen; nhd. teilen, sw. V., teilen, Teile machen, spalten, zerteilen, DW 21, 356; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 847b (teilen); Son.: Aglr01 = Regensburger grammatisches Glossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14456), Tgl07a = Fuldaer Isidor- und Basilius-Glossen (Basel, Öffentliche Bibliothek der Universität F. III. 15c) (4. Viertel 8. Jh.), Tgl001 = Freisinger Cura-Glossen (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 6277), Tgl004 = Halitgarglossen im Ottoboni-Codex (Rom, Biblioteca Apostolica Vaticana, Ottob. lat. 3295), Tgl015 = Regensburger Regum-Glossen (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 9534), Tgl017 = Canonesglossen im Ottoboni-Codex (Rom, Biblioteca Apostolica Vaticana, Ottob. lat. 3295), TrT08 = Reichenauer Bibelglossar Rf. (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX), Wba02 = Samanunga (Wien, Österreichische Nationalbibliothek Cod. 162), Wba03 = Affatim-Glossar (Oxford, Bodleian Library Jun. 25)
teilhabunga 2, ahd., st. F. (ō): nhd. Teilhabe; ne. participation; ÜG.: lat. participatio N; Q.: N (1000); I.: Lüs. lat. participatio; E.: s. teil, haben, habēn; W.: nhd. (ält.) Teilhabung, F., Teilhaben, DW 21, 359 (Theilhabung)
*teili (1), ahd., Adj.: nhd. teilhaftig; ne. participating; Vw.: s. ā-
*teili (2), ahd., st. N. (ja): Vw.: s. ur-; Hw.: vgl. as. *dēli?
*teilī?, ahd., st. F. (ī): Vw.: s. hintar-
teilida 1, ahd., st. F. (ō): nhd. Teilung, Trennung; ne. division; ÜG.: lat. divisio Gl, repudium Gl; Vw.: s. bi-, ir-, ubar-, untar-, ur-, zi-; Q.: Gl (nach 765?); E.: germ. *dailiþō, *daileþō, st. F. (ō), Teil, Teilung; s. idg. *dəilo-, Sb., Teil, Pokorny 175; vgl. idg. *dā-, *dāi-, *dī̆-, V., teilen, zerschneiden, zerreißen, Pokorny 175
*teilidāri?, ahd., st. M. (ja): Vw.: s. ur-
*teilidi?, ahd., st. N. (ja): Vw.: s. ur-, zi-
*teilīg?, ahd., Adj.: Vw.: s. ā-, zehan-
*teilīn?, ahd., Adj.: Vw.: s. ā-
*teilit?, ahd., (Part. Prät.=)Adj.: Vw.: s. gi-; Hw.: s. teilen
teillīcho*, ahd., Adv.: Vw.: s. teillīhho*
*teillīh?, ahd., Adj.: Vw.: s. teillīhho*
teillīhho* 1, teillīcho*, ahd., Adv.: nhd. teilweise, verteilt, anteilmäßig; ne. partly, dividedly; ÜG.: lat. (sortito) Gl; Q.: Gl (10./11. Jh.); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. teil, līh (3)
teilnemunga* 1, ahd., st. F. (ō): nhd. „Teilnehmung“, Partizip; ne. participle; ÜG.: lat. participium GA; Q.: GA (1. Hälfte 11. Jh.); I.: Lüs. lat. participium; E.: s. teil, neman; W.: nhd. Teilnehmung, F., „Teilnehmung“, Teilnahme, DW 21, 362 (Theilnehmung)
teilnumft* 2, ahd., st. F. (i): nhd. Teilnahme; ne. participation; ÜG.: lat. participatio B; Q.: B (800), GB; I.: Lüs. lat. participatio; E.: s. teil, numft; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 616b (teilnumft)
teilnussa 1, ahd., st. F. (jō): nhd. Teilung, Spaltung, Zerteilung, Zerrissenheit; ne. division; ÜG.: lat. scissura Gl; Q.: Gl (10./11. Jh.); I.: Lüs. lat. scissura?; E.: s. teilen
*teilo (1), ahd., sw. M. (n): nhd. „Teiler“; ne. „divider“; Vw.: s. ā-, ēwa-, gi-, ur-
*teilo (2), ahd., Adv.: nhd. teilhaftig; ne. participatingly; Vw.: s. ā-; Hw.: vgl. as. *tēla
teilogilīh* 1, ahd., Pron.-Adj.: nhd. jeder Teil, jedes Teil; ne. every part; ÜG.: lat. unum quodque N; Q.: N (1000); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. teil, gilīh
teilolīh* 4, ahd., Pron.-Adj.: nhd. jeder Teil, jedes Teil; ne. every part; ÜG.: lat. partes N, singula N; Q.: N (1000); E.: s. teil, līh (3); R.: allero teilolīh: nhd. alle Teile; ne. all parts; ÜG.: lat. partes N
teilōn* 3, ahd., sw. V. (2): nhd. einteilen; ne. distribute; ÜG.: lat. (distributio) N; Vw.: s. zi-; Q.: Gl (765?), N; E.: s. teilen; W.: s. nhd. teilen, sw. V., teilen, Teile machen, spalten, DW 21, 356
teilōntī* 1, ahd., st. F. (ī): nhd. Sparsamkeit; ne. parsimony; ÜG.: lat. parsimonia Gl; Q.: Gl (765); I.: Lüt. lat. parsimonia?; E.: s. teilōn
teilūn 1, ahd., Adv.: nhd. teils; ne. partly; ÜG.: lat. partim Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lüs. lat. partim?; E.: s. teil
teilunga* 1, ahd., st. F. (ō): nhd. Teilung, Trennung; ne. division; ÜG.: lat. divisio Gl; Vw.: s. ir-; Hw.: vgl. as. dêlinga*; Q.: Gl (3. Viertel 9. Jh.); I.: Lüs. lat. divisio; E.: s. teilen; W.: mhd. teilunge, st. F., Teilung, Trennung, Erbteilung; nhd. Teilung, F., Teilung, Teilen, Trennen, Verteilen, DW 21, 363; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 850a (teilunga); Son.: TrT01 = Salzburger Cura-Glossar (Sankt Florian, Stiftsbibliothek III 222 B) (3. Viertel 9. Jh.), TrT09 = Salzburger Cura-Glossar II (Wien, Österreichische Nationalbibliothek Cod. 949)
*telban?, ahd., st. V. (3b): Vw.: s. bi-; Hw.: vgl. as. *delvan?; E.: germ. *delban, st. V., graben; idg. *dʰelbʰ-, V., Sb., graben, aushöhlen, Stock, Pokorny 246
temis, ahd., Sb.: Vw.: s. zemis*
*temmen?, ahd., sw. V. (1a): Vw.: s. bi-, fir-
tempal 51, ahd., st. N. (a): nhd. Tempel; ne. temple (N.) (1); ÜG.: lat. templum Gl, I, MF, NP, T; Hw.: s. templum*; vgl. as. tempal*; Q.: Gl (nach 765?), I, MF, NP, OT, T; E.: germ. *tempal-, *templ-, Sb., Tempel; s. lat. templum, N., Tempel, heiliger Bezirk, Ausblick; vgl. idg. *temp-, V., dehnen, ziehen, spannen, Pokorny 1064; W.: mhd. tëmpel, st. N., st. M., Tempel, Templerorden; nhd. Tempel, M., Tempel, Gotteshaus, Heiligtum, DW 21, 242; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 850a (tempal)
tempali* 1, ahd., st. N. (ja): nhd. Tempel; ne. temple (N.) (1); ÜG.: lat. templum Gl; Q.: Gl (Ende 8. Jh.); E.: s. tempel
temparāta* 1, lat.-ahd., sw. F. (n): nhd. Mischung; ne. mixture; ÜG.: lat. temperamentum N; Q.: N (1000); I.: z. T. Lw. lat. temperamentum?; E.: s. temparōn
temparōn* 11, ahd., sw. V. (2): nhd. mischen, einteilen, einrichten, regeln, fernhalten, mäßigen, besänftigen, verbessern; ne. mix (V.), divide, prepare; ÜG.: lat. medicare Gl, obtemperare Gl, (palpare) Gl, (permiscens) temperare N, temperare B, Gl; Vw.: s. gi-, zisamane-; Hw.: vgl. as. temperōn*; Q.: B, GB, Gl (765), N; E.: germ. *temparōn, sw. V., mäßigen; s. lat. temperāre, V., Maß halten, sich mäßigen, zurückhalten; vgl. lat. tempus, N., Zeitabschnitt, Zeitspanne, Zeit; vgl. idg. *temp-, V., dehnen, ziehen, spannen, Pokorny 1064; W.: mhd. tëmpern, sw. V., schaffen, schöpfen (V.) (2), entstehen (refl.), sich mischen
*temparōt?, ahd., (Part. Präs.=)Adj.: Vw.: s. gi-; Hw.: s. temparōn*
temparunga* 6, ahd., st. F. (ō): nhd. Mäßigung, Zusammenstellung, Zubereitung, Mischung, Gewürz; ne. moderation; ÜG.: lat. compositio Gl, condimentum Gl, temperamentura Gl, temperantia Gl; Q.: Gl (Ende 8. Jh.); I.: Lüs. lat. temperantia?; E.: s. temparōn; W.: mhd. tëmperunge, st. F., rechtes Maß
templum* 6, lat.-ahd.?, N.: nhd. Tempel; ne. temple (N.) (1); ÜG.: lat. templum T; Hw.: s. tempal; Q.: T (830), NP; E.: germ. *tempal-, *templ-, Sb., Tempel; s. lat. templum, N., Tempel, heiliger Bezirk, Ausblick; vgl. idg. *temp-, V., dehnen, ziehen, spannen, Pokorny 1064
tenar 20, ahd., st. M. (a?, i?): nhd. hohle Hand, Handfläche; ne. hollow hand; ÜG.: lat. (cleffal) Gl, ir Gl, medietas palmae Gl, palma Gl, vola Gl; Q.: Gl (4. Viertel 9. Jh.); E.: germ. *denara-, *denaraz, st. M. (a), flache Hand; s. idg. *dʰen- (2), Sb., Fläche der Hand, Fläche, Brett, Pokorny 249; W.: mhd. tëner, st. M., flache Hand; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 850b (tenar); Son.: Tgl032 = Alcuin-Glossen im Freisinger Alcuin/Beda-Codex (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 6404) (4. Viertel 9. Jh.)
tenara* 3, ahd., st. F. (ō)?, sw. F. (n)?: nhd. hohle Hand; ne. hollow hand; ÜG.: lat. cleffal Gl, ir Gl; Q.: Gl (12. Jh.); E.: germ. *denarō, st. F. (ō), flache Hand; s. idg. *dʰen- (2), Sb., Fläche der Hand, Fläche, Brett, Pokorny 249; W.: mhd. tënre, F., flache Hand
tenemarca*, ahd.?, st. F. (ō)?, sw. F. (n)?: Vw.: s. tenemarka*
tenemarka* 4, tenemarca*, tennemarka*, denemarka*, denemarca*, ahd.?, st. F. (ō)?, sw. F. (n)?: nhd. Baldrian; ne. valerian; ÜG.: lat. (sampsuchus) Gl, valeriana Gl; Q.: Gl (13. Jh.); I.: Lbd. lat. valeriana?; W.: nhd. (ält.) Dänemark, F., Baldrian, DW 2, 725
tengilāri*, ahd., st. M. (ja): Vw.: s. tangilāri*
Teni* 3, Dene*, ahd., M. Pl.=PN: nhd. Dänen; ne. Danes; ÜG.: lat. Dani Gl; Q.: Gl (11. Jh.); E.: vgl. germ. *danjō, st. F. (ō), Tenne; idg. *dʰen- (2), Sb., Fläche der Hand, Fläche, Brett, Pokorny 249; W.: nhd. Däne, PN, Däne, DW 2, 723
Tenimarcara*, ahd., M. Pl.=PN: Vw.: s. tenimarkara*
Tenimarkara* 2, Tenimarcara*, Denemarkara*, Denemarcara*, Denimarkara, ahd., M. Pl.=PN: nhd. Dänen; ne. Danes; ÜG.: lat. Dani Gl; Q.: Gl (12. Jh.); E.: s. Teni, marka; W.: nhd. (ält.) Dänemärker, PN, Dänen, DW 2, 725
tenna (1) 1, ahd., st. F. (jō): nhd. Tenne, Dreschplatz; ne. threshing-floor; ÜG.: lat. area Gl; Hw.: s. tenni; vgl. as. dennia*; Q.: Gl (11. Jh.); E.: germ. *danjō, st. F. (ō), Tenne; s. idg. *dʰen- (2), Sb., Fläche der Hand, Fläche, Brett, Pokorny 249; W.: s. mhd. tenne, st. N., st. M., st. F., sw. F., Tenne; s. nhd. Tenne, F., Tenne, Platz (M.) (1), Estrichboden, DW 21, 253
*tenna (2), ahd., sw. F. (n): Hw.: vgl. as. dennia* (2)
tennemarka*, ahd.?, st. F. (ō)?, sw. F. (n)?: Vw.: s. tenemarka*
tenni 31, ahd., st. N. (ja): nhd. Tenne, Dreschplatz; ne. threshing-floor; ÜG.: lat. area Gl, NGl, O, T; Vw.: s. feld-; Hw.: s. tenna (1); vgl. as.? denni; Q.: Gl (790), N, NGl, O, OT, T; E.: s. germ. *danjō, st. F. (ō), Tenne; vgl. idg. *dʰen- (2), Sb., Fläche der Hand, Fläche, Brett, Pokorny 249; W.: s. mhd. tenne, st. N., st. M., sw. M., st. F., sw. F., Tenne; s. nhd. Tenne, F., Tenne, Platz (M.) (1), Estrichboden, DW 21, 253; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 850b (tenni); Son.: TrA01 = Alphabetisches Reichenauer Bibelglossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX), Wba02 = Samanunga (Wien, Österreichische Nationalbibliothek Cod. 162), Wba03 = Affatim-Glossar (Oxford, Bodleian Library Jun. 25)
tennīn 10, tannīn, ahd., Adj.: nhd. Tannen..., aus Tannenholz bestehend; ne. fir...; ÜG.: lat. abiegnus Gl; Q.: Gl (9. Jh.); I.: Lüs. lat. abiegnus?; E.: s. tanna; W.: mhd. tennīn, Adj., von Tannenholz; nhd. (ält.) tennen, Adj., tannen, DW 21, 254, 110; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 846a (tannīn); Son.: TrT06 = Sankt Galler Bibelglossar I (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 295)
tepīd*, ahd., st. M. (a)?, st. N. (a): Vw.: s. teppid
teppi 2, ahd., st. N. (ja): nhd. Teppich, Decke; ne. carpet (N.); ÜG.: lat. (laena) Gl, (sagum) Gl, tapete Gl; Q.: Gl (Anfang 9. Jh.); E.: s. germ. *tepid-, Sb., Teppich; s. lat. tapēte, N., Teppich; vgl. gr. τάπης (tápēs), F., Teppich; Lehnwort aus dem Iranischen; vgl. idg. *temp-, V., dehnen, ziehen, spannen, Pokorny 1064; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 850b (teppi); Son.: TrT08 = Reichenauer Bibelglossar Rf. (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX) (Anfang 9. Jh.), TrT19 = exestimatis-Glossar zur Benediktinerregel (Oxford, Bodleian Library Jun. 25)
teppid 22, tepīd*, teppīd*, ahd., st. M. (a)?, st. N. (a): nhd. Teppich, Decke; ne. carpet (N.); ÜG.: lat. ales (= teppid Fehlübersetzung)? Gl, sagum cilicinum? Gl, tapete Gl, tapetum Gl, velum (N.) (2) Gl; Hw.: vgl. as. teppid; Q.: Gl (Anfang 9. Jh.); E.: germ. *tepid-, Sb., Teppich; s. lat. tapēte, N., Teppich; vgl. gr. τάπης (tápēs), F., Teppich; Lehnwort aus dem Iranischen; vgl. idg. *temp-, V., dehnen, ziehen, spannen, Pokorny 1064; W.: mhd. tepit, teppit, teppet, st. M., st. N., Teppich; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 850b (teppid); Son.: TrA01 = Alphabetisches Reichenauer Bibelglossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX) (Anfang 9. Jh.), Sglr09 = Weltenburger Inventar kirchlicher Geräte (Wien, Österreichische Nationalbibliothek 1234)
teppīd*, ahd., st. M. (a)?, st. N. (a): Vw.: s. teppid
teppih* 20, ahd., st. M. (a)?, st. N. (a): nhd. Teppich, Decke; ne. carpet (N.); ÜG.: lat. peripetasma Gl, tapete Gl, tapetum Gl; Q.: Gl (11./12. Jh.); E.: s. germ. *tepid-, Sb., Teppich; s. lat. tapēte, N., Teppich; vgl. gr. τάπης (tápēs), F., Teppich; Lehnwort aus dem Iranischen; vgl. idg. *temp-, V., dehnen, ziehen, spannen, Pokorny 1064; W.: mhd. teppich, st. M., st. N., Teppich; nhd. Teppich, M., Teppich, Zierdecke zum Behängen der Wände, Zierdecke zum Bedecken des Fußbodens, DW 21, 256
*ter?, ahd., st. M. (a)?: Vw.: s. wehhal-; Hw.: s. *tar?; vgl. as. *der?
*terbi?, ahd., Adj.: Hw.: vgl. as. dervi?
terien* 37, terren, ahd., sw. V. (1b): nhd. schaden, schädigen, verletzen, beleidigen, Leid zufügen, ohne Schonung behandeln, jemanden ohne Schonung behandeln, hinderlich sein (V.), beeinträchtigen; ne. harm (V.), hurt (V.), insult (V.); ÜG.: lat. (damnatio) O, (interesse)? Gl, laedere Gl, nocere I, Gl, MH, T, obesse Gl, officere Gl, sons (= terienti) Gl; Vw.: s. *fir-, gi-, mit-; Hw.: s. ungiterit*, unterienti*; vgl. anfrk. deren*, as. dėrian; Q.: Gl (765), I, MH, O, OT, T; E.: germ. *der-, V., schaden; s. idg. *dʰō-, V., schärfen, Pokorny 272; R.: terienti, (Part. Präs.=)Adj.: nhd. schädlich; ne. harmful; ÜG.: lat. sons Gl; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 846b (terien); Son.: Smr01 = Murbacher Sammelglossar (Oxford, Bodleian Library Jun. 25), Tgl001 = Freisinger Cura-Glossen (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 6277), Tgl003 = Frankfurter Canones-Glossen (Stadt- und Universitätsbibliothek Ms. Barth. 64), Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX), TrA04 = alphabetisches Berner Canones-Glossar (Bern, Burgerbibliothek A 26 + MS 89), TrT01 = Salzburger Cura-Glossar (Sankt Florian, Stiftsbibliothek III 222 B), TrT03 = Tegernseer Canones-Glossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 19417), TrT14 = Konstanzer confecta-Glossar (Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, HB VI 109), TrT15 = Berliner confecta-Glossar (Berlin, Staatsbibliothek zu Berlin Preußischer Kulturbesitz Ms. Phillipps 1741), TrT21 = Würzburger confecta-Glossar (Würzburg, Universitätsbibliothek M. p. th. f. 146), TrT30a = Berliner pragmaticum-Glossar (Berlin, Staatsbibliothek zu Berlin Preußischer Kulturbesitz Hamilton 132), TrT30b = Pariser pragmaticum-Glossar (Paris, Bibliothèque Nationale lat. 12445), TrT30c = pragmaticum-Glossar von Reims (Reims, Bibliothèque Municipale 671), TrT34a = Vatican-Handschrift des pragmaticum-Glossars (Rom, Biblioteca Apostolica Vaticana Vat. lat. 7222), Wba03 = Affatim-Glossar (Oxford, Bodleian Library Jun. 25)
terienti*, ahd., (Part. Präs.=)Adj.: nhd. schädlich; ne. harmful; Vw.: s. un-; Hw.: s. terien*
terientlīh* 1, ahd., Adj.: nhd. tödlich, schädlich; ne. deadly, harmfully; ÜG.: lat. (letalis) Gl; Q.: Gl (765); I.: Lüt. lat. letalis?; E.: s. terien, līh (3)
*terit?, ahd., (Part. Prät.=)Adj.: Vw.: s. gi-, ungi-; Hw.: s. terien*
terkanen*, ahd., sw. V. (1a): Vw.: s. tarkenen*
terkī* 1, ahd., st. F. (ī): nhd. Färbung, Verhüllung?; ne. colour (V.); ÜG.: lat. (color)? Gl, (percutere)? Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. germ. *dark-, Adj., dunkel
*terkinit?, ahd., (Part. Prät.=)Adj.: Vw.: s. *tarkenit?
ternīgo, ahd., Adv.: Vw.: s. tarnīgo
terr..., ahd.: Vw.: s. teri...
terren, ahd., sw. V. (1b): Vw.: s. terien*
terzil* 2, ahd., st. M. (a)?, st. N. (a): nhd. Falke; ne. falcon; ÜG.: lat. (herodius) Gl; Q.: Gl (9. Jh.); W.: mhd. tërzel, st. M., st. N., Falke; nhd. (ält.) Terzel, N., kleiner Falkenterz, DW 21, 262
*tesamo?, ahd., sw. M. (n): Hw.: vgl. as. desamo; E.: s. lat. bisamum
tesceia, lat.-ahd.?, F.: Vw.: s. texaca*
testilia* 1, ahd., sw. F. (n): nhd. Distel?; ne. thistle?; Q.: Gl (12. Jh.?); E.: s. distil?, distila?
testīsan*, ahd., st. N. (a): Vw.: s. testīsarn*
testīsarn* 2, testīsan*, ahd., st. N. (a): nhd. „Backeisen“, Backform, Backpfanne, eiserner Topf; ne. baking-pan; ÜG.: lat. clibanus Gl, N; Q.: Gl, N (1000); I.: z. T. Lw. lat. testa?; E.: s. lat. testa?; s. ahd. īsarn
tetrarcha* 1, lat.-ahd.?, st. M.: nhd. Tetrarch; ne. tetrarch (M.); ÜG.: lat. tetrarches T; Q.: T (830); I.: Lw. lat. tetrarchēs; E.: s. lat. tetrarchēs, M., Tetrarch, Fürst der ein Viertel des Landes beherrscht; gr. τετράρχης (tetrárchēs), M., Vierfürst, Fürst; vgl. gr. τέσσαρες (téssares), Num. Kard., vier; gr. ἄρχειν (árchein), V., Erster sein (V.), herrschen; vgl. idg. *kᵘ̯etu̯er-, *kᵘ̯etu̯ō̆r-, *kᵘ̯ₑtur- (M.), *kᵘ̯etesor- (F.), Num. Kard., vier, Pokorny 642; idg. *reg̑- (1), Adj., V., Sb., gerade (Adj.) (2), richten, lenken, recken, strecken, Richtung, Linie, Pokorny 854?; W.: nhd. Tetrarch, M., Tetrarch, im Altertum ein Herrscher über den vierten Teil eines Landes, Duden 6, 2583
Teutones 2, lat.-ahd.?, M. Pl.=PN: nhd. Teutonen, Germanen; ne. Teutones; Q.: Gl (10. Jh.); E.: s. diot
Teutonice 108 und häufiger, lat.-ahd.?, Adv.: nhd. auf deutsch; ne. in German; Q.: Gl (9. Jh.); E.: s. diot
Teutonicus* 14 und häufiger, lat.-ahd.?, Adj.: nhd. deutsch; ne. Germanic, Teutonic; ÜG.: lat.- ahd.? theodiscus Gl, ahd. diutisk Gl; Q.: Gl (10. Jh.); E.: s. Teutones
teutonizare* 2 und häufiger, lat.-ahd.?, V.: nhd. heißen, bedeuten; ne. mean (V.); Q.: Urk (1030); E.: s. Teutones
tewen*, ahd., sw. V. (1b): Vw.: s. touwen*
texaca* 8 und häufiger, tesceia, lat.-ahd.?, F.: nhd. Diebstahl, Raub; ne. theft, robbery; Q.: Cap, PLSal (507-511)?; E.: s. germ. *tahs-?, *tehs-?, Sb., Wegnahme, Diebstahl
tezemo* 3, dezemo*, ahd., sw. M. (n): nhd. Zehnt; ne. tenth (N.) (a tax); ÜG.: lat. decimae T; Hw.: s. tehmōn*; vgl. as. degmo*; Q.: LB, RB, T (830); I.: Lw. lat. decimae; E.: s. lat. decimae; s. germ. *dehmo, Num. Ord., zehnte; idg. *dek̑emos, *dek̑m̥tos, Num. Ord., zehnte, Pokorny 191; vgl. idg. *dek̑m̥, *dek̑m̥t, *dek̑u-, Num. Kard., zehn, Pokorny 191, EWAhd 2, 551; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 216b (dezemo)
tezemōn* 1, dezemōn*, ahd., sw. V. (2): nhd. „zehnten“, als Zehnten geben, als Zehnten abgeben; ne. give the tenth; ÜG.: lat. decimare T; Hw.: s. tehmōn*; Q.: T (830); I.: Lw. lat. decimāre; E.: s. tezemo; s. lat. decimāre, V., dezimieren; vgl. lat. decimus, M., Zehnter; vgl. idg. *dek̑emos, *dek̑m̥tos, Num. Ord., zehnte, Pokorny 191; idg. *dek̑m̥, *dek̑m̥t, *dek̑u-, Num. Kard., zehn, Pokorny 191; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 216b (dezemōn)
th..., ahd.: Vw.: s. a. d...
*thampf, lang., st. M.: nhd. Dampf (M.) (1); ne. steam (N.); Hw.: s. ahd. dampf*; Q.: toskan./genues. tanfo, Modergeruch, piemont./lombard. tanf, Modergeruch, emil. tanf, tänf, Modergeruch, biscegl. tanfə, Modergeruch, sizil. tanfu, Modergeruch, neapolit./samn./apul./kalabr. tanfa, Modergeruch
theodisce 35 und häufiger, lat.-ahd.?, Adv.: nhd. auf deutsch; ne. in German; ÜG.: lat. rustice Gl, (vulgaris)? Gl, vulgo? Gl; Q.: Gl (9. Jh.); E.: s. germ. *þeudiska-, *þeudiskaz, Adj., völkisch; vgl. idg. *teutā, F., Volk, Land, Pokorny 1084; idg. *tēu-, *təu-, *teu̯ə-, *tu̯ō-, *tū̆-, V., schwellen, Pokorny 1080
theodiscus* 9 und häufiger, lat.-ahd.?, Adj.: nhd. „völkisch“, volkssprachlich, deutsch; ne. national, Germanic, Teutonic; ÜG.: lat.-ahd.? Teutonicus Gl, ahd. diutisk Gl; Hw.: s. diot..., diutisk*; Q.: Gl (9./10. Jh.); E.: s. germ. *þeudiska-, *þeudiskaz, Adj., völkisch; vgl. idg. *teutā, F., Volk, Land, Pokorny 1084; idg. *tēu-, *təu-, *teu̯ə-, *tu̯ō-, *tū̆-, V., schwellen, Pokorny 1080
theofrīomusido, ahd., Sb.: nhd. Knechtsleichenberaubung; Q.: LSal (2. Viertel 9. Jh.); E.: s. frī (1), musen; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 1029a (theofriomusido)
theoleodi 1, lat.-ahd., Sb.: nhd. Wergeld für einen Knecht, Wergeld für einen Sklaven; ne. compensation for a slave; Q.: LSal (3. Viertel 8. Jh.); E.: s. liut; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 1025b (theoleodi)
theoleodinia 1, lat.-ahd., F.: nhd. Wergeldzahlung; ne. payment of a compensation; Q.: LSal (3. Viertel 8. Jh.); E.: s. theoleodi; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 1025b (theoleodinia)
theomosido, ahd., Sb.: Vw.: s. theomusido
theomusido, theomosido, ahd., Sb.: nhd. Knechtsberaubung; Q.: LSal (2. Viertel 9. Jh.); E.: s. frī (1), musen; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 1029a (theofriomusido)
theouano, ahd., Sb.: Vw.: s. theowano
theowano, theouano, ahd., Sb.: nhd. „Knechts-Hund“, „Knechtsgewohnte“?; Q.: Urk (2. Viertel 9. Jh.); E.: s. theodisce?, wan (1); L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 1037 (theouano)
*thikki, lang., Adj.: nhd. dick; ne. thick (Adj.); Hw.: s. ahd. dikki*; Q.: toskan. tecchio, dick, groß, piemont. tecc, dick, groß, monferrat. tech, dick, schwartig, genues. teccio, vollgefressen, festlich, parma./bologn. tecc, dick, romagn. tecc, dick, kors. tecchju, satt, abruzz. tecchie, klein und dick, dicker Holzklotz
*thikkjan, lang., sw. V.: nhd. dick werden; ne. thicken; Q.: abruzz. attecchjà, Knospen bekommen, Hörner ansetzen, toskan. attecchire, wachsen (V.) (1), Wurzel fassen, venez. tachir, gedeihen, roveret. tecchir, gedeihen
*thingan, lang., st. V.: nhd. dingen, vereinbaren, geben; ne. hire (V.), give (V.); Hw.: s. lat.-lang. thingare
thingare* 36, lat.-lang., V.: nhd. dingen, vereinbaren, geben; ne. hire (V.), give (V.); Hw.: s. thingatio*; Q.: LLang (643); E.: s. ding
thingatio* 2, lat.-lang., F.: nhd. Dingung, Vereinbarung; ne. hiring (N.); Hw.: s. thingare*; Q.: LLang (643); E.: s. ding
*thinx, lang., st. N.: nhd. Ding, Gedinge; ne. thing; Vw.: s. gaire-
thiuphadus* 2 und häufiger, lat.-ahd.?, M.: nhd. „Tausendführer“; ne. leader of thousand; Q.: Urk (654-681); E.: s. germ. *þūsundi, *þūshundi, Num. Kard., Großhundert, Tausend?; vgl. idg. *tēu-, *təu-, *teu̯ə-, *tu̯ō-, *tū̆-, V., schwellen, Pokorny 1080
thius* 3 und häufiger, lat.-ahd.?, M.: nhd. Onkel; ne. uncle; Q.: Urk (620-632)
thiuth*, ahd., Adj.: Vw.: s. *diut?
thobari? 2, tobari?, ahd., Sb.: nhd. Kamille?, Osterluzei?; ne. camomile?, a sort of plant?; ÜG.: lat. apiana Gl, aristolochia Gl, chamaemelon Gl; Q.: Gl (12. Jh.);
*threo, lang., st. M.?, sw. M.?: nhd. unehelicher Sohn; ne. illegal son; Hw.: s. threus*
threus* 1, lat.-lang., st. M.: nhd. unehelicher Sohn; ne. illegal son; Q.: LLang (643)
*thrukkjan, lang., sw. V.: nhd. drücken, pressen; ne. press (V.); Hw.: s. ahd. drukken*; Q.: venez. strucà, drücken, auspressen, trient. struccar, drücken, auspressen, com. struccà, drücken, auspressen, borm. stroccar, drücken, auspressen, bresc. stroecà, drücken, auspressen, genues. ströcà, strücà, drücken, auspressen, friaul. strucà, drücken, auspressen, it. struccare, quetschen, trient. struch, ausgepresster Saft von Früchten, venez. struco, Ausgepresstes, friaul. strucc, strucco, Saft
*thrupja, lang., Sb.: nhd. Dorf; ne. village (N.); Q.: ON
*thungi, lang., st. N.: Vw.: s. angarga-, *ga-
thungo 1, lang., sw. M.?: nhd. Gewichtiger; ne. heavy person; Q.: Urk (818)=PN; E.: s. germ. *þungu-, *þunguz, *þunga-, *þungaz, Adj., schwer; idg. *tn̥gʰu-, Adj., schwer, Pokorny 1067; s. idg. *steu- (1), *teu- (1), V., spannen, ziehen, dehnen, Pokorny 1032
Thuringi* 2, Turingii, lat.-ahd.?, M. Pl.=PN: nhd. Thüringer (M. Pl.); ne. Thuringians; ÜG.: ahd. Duringa Gl, Duringara Gl; Q.: Gl (12. Jh.); E.: germ. *Þuringōz, M. Pl.=PN, Wagende, Mutige; s. idg. *tū̆ro-, Adj., stark, geschwollen, Pokorny 1080; vgl. idg. *tēu-, *təu-, *teu̯ə-, *tu̯ō-, *tū̆-, *teu̯h₂-, V., schwellen, Pokorny 1080
thuruhfreminga*, ahd., st. F. (ō): Vw.: s. duruhfreminga*
thuruhquellen*, ahd., sw. V. (1b): Vw.: s. duruhkwellen*
thuslīh, ahd., Adj.: Vw.: s. duslīh*
tiakan* 1, ahd., st. M. (a): nhd. Diakon, Levit; ne. deacon; ÜG.: lat. Levita T; Q.: OT, T (830); I.: Lw. lat. diāconus; E.: s. lat. diāconus, M., Diakon; gr. διάκονος (diākonos), M., Diener, Diakon; vgl. idg. *ken- (4), V., sich mühen, streben, sich sputen, Pokorny 564; W.: nhd. Diakon, M., Diakon, Diener, Hilfsprediger, DW 2, 1055, DW2 6, 849
Tibra* 1, ahd., ON: nhd. Tiber; ne. Tiber (name of a river in Italy); ÜG.: lat. Tiberis Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lw. lat. Tiberis; E.: s. lat. Tiberis, FlN, Tiber; vgl. idg. *tā-, *tə-, V., schmelzen, fließen, schwinden, Pokorny 1053?
*ticus?, lat.-ahd.?, M.: Hw.: vgl. lat.-as.? *dicus
tidolosa* 1, lat.-ahd.?, F.: nhd. Herbstzeitlose, Krokus; ne. crocus; ÜG.: lat. hermodactylus Gl; Q.: Gl (14. Jh.); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. zīt?, lōs?
*tiggen?, ahd., sw. V. (1): Vw.: s. zi-; E.: germ. *dīgan, st. V., kneten; idg. *dʰeig̑ʰ-, V., kneten, formen, mauern, Pokorny 244
tigil 3, ahd., st. M. (a): nhd. Tiegel, Schmelztiegel; ne. pot (N.); ÜG.: lat. celium Gl; Hw.: s. tegel; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lw. lat. tēgula?; E.: s. tegel; W.: mhd. tigel, st. M., Tiegel; nhd. Tiegel, M., Tiegel, feuerfestes Gefäß um Metalle darin zu schmelzen, DW 21, 595
tigirtior* 4, tigritior*, ahd., st. N. (a): nhd. Tiger; ne. tiger; ÜG.: lat. tigris Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: z. T. Lw. lat. tigris, Lüt. lat. tigris; E.: s. tior; s. lat. tigris, M., F., Tiger; s. gr. τίγρις (tígris), M., F., Tiger; vgl. avest. tiγraii-, Sb., Pfeil; vgl. idg. *steig-, *teig-, V., Adj., stechen, spitz, Pokorny 1016; W.: s. mhd. tigertier, st. N., Tiger; nhd. Tigertier, N., „Tigertier“, DW 21, 499
tigritior*, ahd., st. N. (a): Vw.: s. tigirtior*
tīh* 4, dīh*, ahd., st. M. (a)?: nhd. Deich, Damm, Untiefe; ne. dike (N.), dam (N.); ÜG.: lat. gurges proprie lacus altus in flumine Gl, sublimis Gl; Hw.: vgl. as. *dīk; Q.: Gl (Ende 8. Jh.); E.: germ. *dīka-, *dīkaz, st. M. (a), Deich, Teich; s. idg. *dʰēigᵘ̯-, *dʰōigᵘ̯-, *dʰīgᵘ̯-, V., stechen, stecken, festsetzen, Pokorny 243, EWAhd 2, 630; W.: mhd. tīch, st. M., Deich, Damm, Teich; nhd. Teich, M., Teich, DW 21, 231; Son.: Tgl06 = Benediktbeurer Cura-Glossen (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 4614) (Ende 8. Jh.)
tihta* 1, ahd., st. F. (ō): nhd. Dichten, Dichtung (F.) (2); ne. poetry; Q.: O (830); I.: Lw. lat. dictum; E.: s. lat. dictum, N., Gesagtes, Ausgesprochenes, Äußerung, Wort, Spruch; s. lat. dictāre, V., wiederholt sagen, vorsagen; s. lat. dicere, V., sagen; vgl. idg. *deik̑-, V., zeigen, weisen, sagen, Pokorny 188; idg. *dei- (1), *dei̯ə-, *dī-, *di̯ā-, V., glänzen, schimmern, scheinen, Pokorny 183, EWAhd 2, 641; W.: mhd. tihte, st. F., Dichtung; nhd. (ält.) Dichte, F., Dichte, Denken, Gedanken, DW2 6, 874; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 851a (tihta)
tihten* 1, ahd., sw. V. (1): nhd. fordern, gebieten, erfordern, vorschreiben; ne. order (V.), claim (V.); ÜG.: lat. dictare B; Q.: B (800), GB; I.: Lw. lat. dictāre; E.: s. tihtōn; s. lat. dictāre, V., wiederholt sagen, vorsagen; s. lat. dicere, V., sagen; vgl. idg. *deik̑-, V., zeigen, weisen, sagen, Pokorny 188; idg. *dei- (1), *dei̯ə-, *dī-, *di̯ā-, V., glänzen, schimmern, scheinen, Pokorny 183
tihtōn* 8, dihtōn*, ahd., sw. V. (2): nhd. dichten (V.) (1), ersinnen, diktieren, gebieten, vorschreiben, verfassen, widmen, schriftlich abfassen, schreiben; ne. rhyme (V.), dictate (V.), order (V.); ÜG.: lat. dictare B, E, Gl; Hw.: vgl. as. dihton*?; Q.: B, E, Gl (2. Hälfte 8. Jh.), O; E.: germ. *dihtōn, sw. V., dichten (V.) (1), erfinden; s. lat. dictāre, V., wiederholt sagen, vorsagen; s. lat. dicere, V., sagen; vgl. idg. *deik̑-, V., zeigen, weisen, sagen, Pokorny 188; idg. *dei- (1), *dei̯ə-, *dī-, *di̯ā-, V., glänzen, schimmern, scheinen, Pokorny 183, EWAhd 2, 641; W.: mhd. tihten, sw. V., schreiben, dichten (V.) (1), erfinden; nhd. dichten, sw. V., dichten (V.) (1), von einem höheren Geist erfüllt dichterisch schaffen, DW 2, 1057, DW2 6, 875; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 851a (tihtōn)
tila* 8, tilla*, ahd., st. F. (ō), sw. F. (n): nhd. „Tille“, Brust, Euter, Zitze; ne. teat, udder; ÜG.: lat. papilla Gl, uber (N.) Gl; Hw.: s. tilli* (2); Q.: Gl (3. Viertel 8. Jh.); E.: germ. *dilō, st. F. (ō), Brustwarze; idg. *dʰilo-, Sb., Zitze, Pokorny 241; s. idg. *dʰēi-, *dʰē-, V., saugen, säugen, Pokorny 241; W.: nhd. Tille, F., „Tille“; Son.: Sachglr = Sachglossar Hermeneumata (Vocabularius St. Galli) (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 913) (3. Viertel 8. Jh.)
*tīlēn?, ahd., sw. V. (3): Vw.: s. ir-; Hw.: s. tīlōn*
tīligōn 24, ahd., sw. V. (2): nhd. tilgen, vertilgen, vernichten, zunichte machen, abschaffen; ne. extinguish; ÜG.: lat. abolere N, (absorbere) N, auferre N, cessare facere N, comprimere N, NGl, consumere N, conterere N, delere N, NGl, devorare N, fugare N, perdere N, perimere N; Vw.: s. fir-; Hw.: vgl. anfrk. *diligon?; Q.: N (1000), NGl; E.: germ. *dīligōn, sw. V., tilgen, auslöschen?; s. lat. dēlēre, V., zerstören, zugrunde richten; vgl. lat. dē, Präp., von, ab, weg; lat. lēvāre, V., glatt machen, glätten; idg. *de-, *do-, Partikel, dies hier, dann, hierzu, Pokorny 181; idg. *lei- (3), Adj., V., schleimig, klebrig, gleiten, glätten, streichen, Pokorny 662?; W.: mhd. tiligen, sw. V., tilgen, vertilgen; nhd. tilgen, sw. V., tilgen, DW 21, 499
*tīligōt?, ahd., (Part. Prät.=)Adj.: Vw.: s. *fir-, unfir-; Hw.: s. tīligōn
tīligunga* 2, ahd., st. F. (ō): nhd. „Tilgung“, Vertilgung, Untergang; ne. extinction; ÜG.: lat. defectio N; Vw.: s. fir-; Q.: N (1000); I.: Lsch. lat. defectio?; E.: s. tīligōn; W.: nhd. Tilgung, F., Tilgung, DW 21, 501
tilla (1) 3, ahd., st. F. (jō)?, sw. F. (n): nhd. Dill; ne. dill; ÜG.: lat. anethum Gl; Hw.: s. tilli (1); Q.: Gl (12. Jh.); E.: s. tilli; W.: s. mhd. tille, st. F., sw. F., sw. M., Dillkraut; nhd. Dill, Dille, M., F., Dill, DW 2, 1150
tilla* (2), ahd., st. F. (ō), sw. F. (n): Vw.: s. tila*
tillessāmo, ahd., sw. M. (n): Vw.: s. tillisāmo
tilli (1) 77, ahd., st. M. (ja): nhd. Dill; ne. dill; ÜG.: lat. anethum Gl, MF, T; Vw.: s. huntes-, krotūn-; Hw.: s. tilla; vgl. as. dilli; Q.: Gl (Ende 8. Jh.), MF (Ende 8. Jh.), PN, T; E.: germ. *dilja-, *diljaz, st. M. (a), Dill; idg. *dʰā̆l-, V., blühen, grünen, Pokorny 234; W.: s. mhd. tille, st. F., sw. F., sw. M., Dillkraut; nhd. Dill, Dille, M., F., Dill, DW 2, 1150, DW2 6, 1074; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 851a (tilli); Son.: Sglr01 = Sankt Galler Sachglossare (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 299), Sglr03 = Regensburger Sachglossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14747), Tgl04 = Tegernseer Cura-Glossen (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 18550a) (Ende 8. Jh.), Tgl031 = Freisinger Hieronymus-Glossen I (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 6305), Tgl046 = Glossen im Rheinauer Evangeliar (Zürich, Zentralbibliothek Ms. Rh. 20)
tilli* (2) 1, ahd., st. F. (i?): nhd. Zitze, Brustwarze; ne. teat; ÜG.: lat. papilla Gl; Q.: Gl (11. Jh.); E.: s. tila
tilli* (3) 1, ahd.?, st. N. (ja)?: nhd. Neuerwerb, Erwerb?; ne. acquisition?; Q.: Cap (7. Jh.); E.: s. zil; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 1041b (tilli)
tillisāmo 2, tillessāmo, ahd., sw. M. (n): nhd. Dillsamen; ne. dillseed; ÜG.: lat. semen anethi Gl; Q.: Gl (10. Jh.); I.: Lüs. lat. semen anethi?; E.: s. tilli (1), sāmo; W.: nhd. Dillsame, M., Dillsamen, Same des Dills, DW 2, 1150
tīlōn* 3, ahd., sw. V. (2): nhd. auslöschen; ne. extinguish; ÜG.: lat. delere O; Vw.: s. fir-; Hw.: s. *tīlēn?; Q.: O (863-871); E.: germ. *dīlōn, sw. V., auslöschen; s. lat. dēlēre; W.: s. mhd. tillen, sw. V., auslöschen; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 851a (tīlōn)
timbar* 3, ahd., Adj.: nhd. dunkel, düster; ne. dark (Adj.); ÜG.: lat. caligosus N, obscurus N; Q.: N (1000); E.: germ. *demra-, *demraz, *dembra-, *dembraz, Adj., dunkel; s. idg. *dʰem-, *dʰemə-, V., stieben, rauchen, Pokorny 247; W.: mhd. timber, Adj., finster, dunkel; nhd. (ält.) dimper, Adj., finster, trüb, dumpf, DW 2, 1152
*timbaren?, ahd., sw. V. (1a): nhd. trüben; ne. darken; Vw.: s. bi-; Hw.: s. timbarēn*; E.: germ. *demrajan, *dembrajan, sw. V., verdunkeln, dunkel machen; s. idg. *dʰem-, *dʰemə-, V., stieben, rauchen, Pokorny 247
timbarēn* 4, ahd., sw. V. (3): nhd. dunkeln, trübe werden, dunkel werden; ne. get dark; ÜG.: lat. caligare N, deficere N, marcescere N, pallere N; Vw.: s. bi-; Q.: N (1000); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. timbar; W.: mhd. timbern, sw. V., dunkel machen
timbarī* 5, ahd., st. F. (ī): nhd. Dunkelheit; ne. darkness; ÜG.: lat. caligo N; Vw.: s. naht-; Q.: N (1000); I.: Lüs. lat. caligo?; E.: germ. *demrēn, *demrǣn, *dembrēn, *dembrǣn, sw. V., dunkel werden; s. idg. *dʰem-, *dʰemə-, V., stieben, rauchen, Pokorny 247; W.: s. mhd. timber, st. N., Dunkelheit
timpana 2, lat.-ahd.?, sw. F. (n): nhd. Pauke, Handpauke; ne. timbal; ÜG.: lat. tympanum N, NGl; Q.: N (1000), NGl; I.: Lw. lat. tympanum; E.: s. lat. tympanum, N., Handpauke, Handtrommel; s. gr. τύμπανον (týmpanon), N., Handpauke, Tamburin; vielleicht von gr. τύπτειν (týptein), V., schlagen; oder zu assyr. tuppanu, Frisk 944
timpanāra* 1, ahd., st. F. (ō): nhd. Paukenschlägerin; ne. timbal player (F.); ÜG.: lat. tympanistria NGl; Hw.: vgl. anfrk. timparinna*; Q.: NGl (2. Viertel 11. Jh.); I.: Lw. lat. tympanistria; E.: s. lat. tympanistria, F., Handpaukenschlägerin; vgl. lat. tympanum, N., Handpauke, Handtrommel; s. gr. τύμπανον (týmpanon), N., Handpauke, Tamburin; vielleicht von gr. τύπτειν (týptein), V., schlagen; oder zu assyr. tuppanu, Frisk 944
*tīna?, ahd., st. F. (ō)?, sw. F. (n)?: Hw.: vgl. as. tīna*
tinc..., ahd.: Vw.: s. tink...
tinco, ahd., sw. M. (n): Vw.: s. tinko
tinctūnhorn*, ahd., st. N. (a): Vw.: s. tinktahorn*
tinko 1, tinco, ahd., sw. M. (n): nhd. Schleie; ne. tench; Q.: R (11. Jh.); E.: ?
tinkta* 22, tincta, ahd., sw. F. (n): nhd. Tinte; ne. ink (N.); ÜG.: lat. atramentum Gl, atramentum scriptorum Gl, (cautio) Gl, cossa? Gl, encaustum Gl, (intinctus) Gl, nigredo N; Q.: Gl (9. Jh.), N; E.: germ. *tinkta, F., Tinte; s. lat. (aqua) tīncta, F., gefärbtes Wasser; vgl. lat. tinguere, V., benetzen, anfeuchten, eintauchen; idg. *teng- (1), V., benetzen, befeuchten, Pokorny 1067; W.: mhd. tincte, sw. F., Tinte; nhd. Tinte, F., Tinte
tinktahorn* 8, tinctahorn, tinktūnhorn*, tinctūnhorn*, ahd., st. N. (a): nhd. Tintenhorn, Tintenfass; ne. ink-horn; ÜG.: lat. atramentarium Gl, (atramentum) Gl; Q.: Gl (9. Jh.); I.: Lüt. lat. atramentarium?; E.: s. tinkta, horn; W.: s. mhd. tintenhorn, st. N., Tintenhorn; nhd. Tintenhorn, N., Tintenhorn
tinktūnhorn*, ahd., st. N. (a): Vw.: s. tinktahorn*
tinna 4, ahd., st. F. (ō), sw. F. (n): nhd. Stirn; ne. forehead; ÜG.: lat. frons (F.) (2) Gl, pars anterior capitis Gl; Q.: Gl (12. Jh.); E.: s. germ. *þennō, st. F. (ō), Stirn, Schläfe; vgl. idg. *tenus, *tₑnus, Adj., dünn, Pokorny 1069; idg. *ten- (1), *tend-, V., dehnen, ziehen, spannen, Pokorny 1065; W.: mhd. tinne, sw. F., st. F., st. N., Stirn
tiof 46, ahd., Adj.: nhd. tief, unergründlich, unten befindlich, tief herabhängend, bedeutungsvoll; ne. deep (Adj.); ÜG.: lat. altus Ch, Gl, O, T, (avidus) Gl, (cavernosus) Gl, (depressus) (Adj.)? Gl, (exter) NGl, (hamatus)? Gl, (imus) Gl, in abysso multa (= in tiofemo wage) N, (incapabilis) Gl, (labrum)? Gl, mersus Gl, (mysterium) O, (novus) Gl, penetralis Gl, praeceps Gl, profundus APs, Gl, MH, N, T, sublimis NGl, (talari)? Gl, trulla (= pfanna tiufiu) Gl; Vw.: s. enkil-, fuoz-, un-; Hw.: s. tiufi; vgl. anfrk. diep*, as. diop*; Q.: APs, Ch, Gl (765), HM, MH, N, NGl, O, OT, PN, T; I.: Lbd. lat. sublimis; E.: germ. *deupa-, *deupaz, Adj., tief; idg. *dʰeub-, Adj., tief, hohl, Pokorny 267; W.: s. mhd. tief, Adj., tief, weitläufig; nhd. tief, Adj., Adv., tief, DW 21, 480; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 851a< (tiof); Son.: Smr02 = Sankt Galler Bibelglossar III (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 299), Tgl001 = Freisinger Cura-Glossen (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 6277), Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX), TrT06 = Sankt Galler Bibelglossar I (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 295), TrT29 = Pariser Bibelglossar (Paris, Bibliothèque Nationale lat. 2685), Wba02 = Samanunga (Wien, Österreichische Nationalbibliothek Cod. 162)
tiofdāhtīg* 1, ahd., Adj.: nhd. tiefsinnig; ne. thinking deeply; ÜG.: lat. nimium obscurus (= harto tiofdāhtīg) N, stoicus philosophus (= harto tiofdāhtīg alto) N; Q.: N (1000); I.: Lsch. lat. obscurus?, stoicus?; E.: s. tiof, denken
*tiofgidāht?, ahd., st. F. (i): Hw.: vgl. as. diopgithāht*
tiofo* 20, ahd., Adv.: nhd. tief, im Grunde, völlig; ne. deeply; ÜG.: lat. alte Gl, N, arce abdita conditus N, in altum (N.) Gl, (cor)? Gl, funditus Gl, penitus (Adv.) Gl, N, profunde N; Hw.: vgl. as. diopo; Q.: Gl, N, NGl, O (863-871); E.: s. tiof; W.: vgl. nhd. tief, Adj., Adv., tief, DW 21, 480; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 851b (tiofo)
tior* 62, ahd., st. N. (a): nhd. Tier, Lebewesen, wildes Tier; ne. animal; ÜG.: lat. animal N, NGl, Ph, animans (N.) N, (animare) WH, belua Gl, N, bestia Gl, MH, N, NGl, Ph, cavea (= biloh tioro grimmiro) Gl, (dammula)? Gl, fera Gl, N, iumentum NGl, (leaena) Gl, marina (bestia)? Gl, (monstrum) N, simulacrum (= gilīhhida mannes edo tiores) Gl, (tigris)? Gl; Vw.: s. damil-, egi-, erd-, halb-, helfant-, meri-, panter-, tigir-, wald-, wild-; Hw.: vgl. anfrk. dier*, as. *dior?; Q.: Gl (765), MH, N, NGl, Ph, PN, WB, WH; I.: Lbd. lat. iumentum?; E.: germ. *deuza-, *deuzam, st. N. (a), Tier; s. idg. *dʰeu̯es-, *dʰu̯ē̆s-, *dʰeus-, *dʰū̆s-, V., stieben, stäuben, wirbeln, Pokorny 268; vgl. idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Hauch, Rauch, Pokorny 261; W.: mhd. tier, st. N., Tier; nhd. Tier, N., Tier, DW 21, 373 (Thier); L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 851b (tior); Son.: MrT02 = Tegernseer Mischglossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14410), Sachglr = Sachglossar Hermeneumata (Vocabularius St. Galli) (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 913), Tgl004 = Halitgarglossen im Ottoboni-Codex (Rom, Biblioteca Apostolica Vaticana, Ottob. lat. 3295), TrT05 = Regensburger Vitenglossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14747)
tiorgarto* 1, ahd., sw. M. (n): nhd. Tiergarten, Aufenthalt der wilden Tiere, freie Wildbahn; ne. zoo; ÜG.: lat. lustrum Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lsch. lat. lustrum; E.: s. tior, garto; W.: mhd. tiergarte, sw. M., Tiergarten; nhd. Tiergarten, M., Tiergarten, eingehegtes Gehölz für Wild, Wildpark, DW 21, 378
*tiorīg?, ahd., Adj.: Vw.: s. *halb-; Hw.: vgl. as. *diorig?
tiorīn* 1, ahd., Adj.: nhd. tierisch, wild; ne. beastly, wild (Adj.); ÜG.: lat. ferus Gl; Q.: Gl (Ende 8. Jh.); I.: Lüs. lat. bestialis?; E.: s. tior; Son.: Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX) (Ende 8. Jh.)
tiorlegar* 2, ahd., st. N. (a): nhd. Tierlager, Wildlager, Schlupfwinkel von Tieren; ne. animal lair; ÜG.: lat. cubile ferarum Gl, lustrum Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lsch. lat. lustrum?; E.: s. tior, legar; W.: nhd. Tierlager, N., „Tierlager“
tiorlīh* 6, ahd., Adj.: nhd. tierisch, wild; ne. beastly, wild (Adj.); ÜG.: lat. ferinus Gl, ferox Gl, ferus Gl; Q.: Gl (765), N; E.: germ. *deuzalīka-, *deuzalīkaz, Adj., kühn, tapfer, wild; s. idg. *dʰeu̯es-, *dʰu̯ē̆s-, *dʰeus-, *dʰū̆s-, V., stieben, stäuben, wirbeln, Pokorny 268; vgl. idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Hauch, Rauch, Pokorny 261; idg. *lē̆ig- (2), *līg-?, Sb., Adj., Gestalt, ähnlich, gleich, Pokorny 667; W.: mhd. tierlich, Adj., tierisch; nhd. (ält.) tierlich, Adj., Adv., tierisch, viehisch, DW 21, 383; R.: allero tiorlīh: nhd. alle Tiere; ne. all animals
*tioro?, ahd., sw. M. (n): nhd. Tier; ne. animal; Vw.: s. halb-
tiorwarta* 2, ahd., st. F. (ō): nhd. „Tierwarte“, Aufenthalt der wilden Tiere, Wildlager, Schlupfwinkel der Tiere; ne. pasture (N.), animal lair; ÜG.: lat. lustrum Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lsch. lat. lustrum?; E.: s. tior, warta; W.: nhd. Tierwarte, F., „Tierwarte“
tiorweg* 1, ahd., st. M. (a): nhd. „Tierweg“, Wildbahn; ne. animal path; ÜG.: lat. lustrum Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lsch. lat. lustrum?; E.: s. tior, weg; W.: mhd. tierwëc, st. M., Wildbahn; nhd. Tierweg, M., „Tierweg“
tiorweida* 8, ahd., st. F. (ō): nhd. Tierweide, Aufenthalt der wilden Tiere, Wildlager, freie Wildbahn; ne. pasture (N.), animal lair; ÜG.: lat. lustrum Gl; Q.: Gl (9. Jh.); I.: Lsch. lat. lustrum?; E.: s. tior, weida; W.: nhd. Tierweide, F., „Tierweide“; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 851b (tiorweida); Son.: Sglr01 = Sankt Galler Sachglossare (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 299)
tīrisk* 1, ahd., Adj.: nhd. tyrisch; ne. from Tyria; ÜG.: lat. Tyrius N; Q.: N (1000); I.: Lw. lat. Tyrius; E.: s. lat. Tyrius, Adj., tyrisch; vgl. lat. Tyros, ON, Tyros; gr. Τύρος (Týros), ON, Tyros; phöniz. Tyros, ON, Tyros
tirn* 1, ahd.?, Sb.: nhd. Kornelkirsche; ne. cornel; ÜG.: lat. cornus Gl; Q.: Gl (13. Jh.); I.: lat. beeinflusst?
tirnboum 5, ahd., st. M. (a): nhd. Kornelkirschenbaum, Kornelkirsche; ne. cornel tree; ÜG.: lat. cornus Gl, fraxinus (F.) Gl, silva cornea Gl; Q.: Gl (3. Viertel 9. Jh.); I.: Lüt. lat. silva cornea?; E.: s. tirn, boum; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 186b (tirnboum); Son.: TrT05 = Regensburger Vitenglossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14747) (3. Viertel 9. Jh.)
*tisam?, ahd., st. M. (a?, i?): Hw.: vgl. as. disom*
tisamo* 1, desemo*, ahd., sw. M. (n): nhd. Bisam, Moschus; ne. musk; ÜG.: lat. muscus Gl, (pulvis) Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lw. lat. bisamum?; E.: s. lat. bisamum
tisc, ahd., st. M. (i): Vw.: s. tisk*
tisclachan*, ahd., st. N. (a): Vw.: s. tisklahhan*
tisc..., ahd.: Vw.: s. tisk...
Tisin 2, ahd., ON: nhd. Pavia; ne. Pavia; ÜG.: lat. Ticinum Gl; Q.: Gl (10. Jh.); I.: LW. lat. Tīcīnum; E.: s. lat. Tīcīnus, FlN, ein Nebenfluss des Po
tisk* 403, tisc, ahd., st. M. (i): nhd. Tisch, Schüssel, Dreifuß, Speisebrett; ne. table (N.), dish (N.); ÜG.: lat. cathedra vendentium O, discus T, ferculum Gl, WH, libum Gl, mensa Gl, N, O, T, WH, (tripedica) Gl, tripus N; Vw.: s. opfar-, wunni-; Hw.: vgl. anfrk. disk, as. disk*; Q.: Gl (Ende 8. Jh.), N, O, T, WH; E.: germ. *disku, *diskuz, st. M. (u), Tisch, Speisebrett, Schüssel; s. lat. discus, M., Teller, Wurfscheibe, Diskus; gr. δίσκος (dískos), M., Wurfscheibe, Diskus; vgl. gr. δικεῖν (dikeīn), V., werfen; vgl. gr. δείκνυμι (deíknymi), V., zeigen; vgl. idg. *deik̑-, V., zeigen, weisen, sagen, Pokorny 188; idg. *dei- (1), *dei̯ə-, *dī-, *di̯ā-, V., glänzen, schimmern, scheinen, Pokorny 183; W.: mhd. tisch, st. M., Tisch, Speisetafel; nhd. Tisch, M., Tisch, DW 21, 505; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 851b (tisc); Son.: Smr01 = Murbacher Sammelglossar (Oxford, Bodleian Library Jun. 25), Tgl018 = Regensburger Isidor-Glossen (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14461), Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX) (Ende 8. Jh.)
tiskilīn* 1, ahd., st. N. (a): nhd. Tischlein, kleiner Tisch; ne. small table; ÜG.: lat. mensula Gl; Hw.: vgl. as. diskilīn; Q.: Gl (Anfang 11. Jh.); I.: Lüs. lat. mensula?; E.: s. tisk; W.: mhd. tischelīn, st. N., kleiner Tisch; nhd. Tischlein, N., Tischlein, kleiner Tisch, DW 21, 517
tiskisidili 1, ahd., st. N. (ja): nhd. Tischplatz; ne. table-place; Q.: WH (um 1065); E.: s. tisk*, sidella
tisklahhan* 20, tisclachan*, ahd., st. N. (a): nhd. Tischtuch, Tischdecke; ne. tablecloth; ÜG.: lat. (gaunacum) Gl, gausape Gl, (genuale)? Gl, mantele Gl, mappa Gl, mensale (N.) Gl; Q.: Gl (10./11. Jh.); I.: Lüt. lat. mensale?; E.: s. tisk, lahhan; W.: mhd. tischlachen, st. N., Tischtuch; s. nhd. Tischlaken, N., Tischtuch, DW 21, 517
tisko*, ahd.: Vw.: s. disko*
*tīsna?, ahd., st. F. (ō): Hw.: vgl. as. dīsena*
titul* 4, ahd., st. M. (a): nhd. Titel, Aufschrift, Strich, Schriftzug; ne. title; ÜG.: lat. punctus Gl, titulus T, virgula Gl; Q.: Gl, OT, T (830); I.: Lw. lat. titulus; E.: s. lat. titulus, M., Überschrift, Titel, Aufschrift; W.: mhd. titel, st. M., Titel; nhd. Titel, M., Titel, Aufschrift, Inschrift, Überschrift, DW 21, 522; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 852a (titul)
titula 7, ahd., sw. F. (n): nhd. Titel, Aufschrift, Strich, Tüpfelchen, Überschrift; ne. title; ÜG.: lat. apex Gl, iota Gl, punctus Gl, titulus Gl; Q.: Gl (Ende 8. Jh.); I.: Lw. lat. titulus, Lbd. lat. apex?, iota?, punctus?; E.: s. lat. titulus, M., Überschrift, Titel, Aufschrift; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 852a (titula)
titulo 3, ahd., M. (indekl.): nhd. Titel, Aufschrift; ne. title; ÜG.: lat. (pars summa litterae)? Gl, titulus I, MF; Q.: Gl (nach 765?), I, MF; I.: Lw. lat. titulus; E.: s. lat. titulus, M., Überschrift, Titel, Aufschrift; W.: s. nhd. Titel, M., Titel, Aufschrift, Inschrift, Überschrift, DW 21, 522
titulōn* 1, ahd., sw. V. (2): nhd. betiteln, benennen; ne. entitle; ÜG.: lat. titulare Gl; Vw.: s. gi-; Q.: Gl (Ende 8. Jh.); I.: Lw. lat. titulāre; E.: s. lat. titulāre, V., titulieren, betiteln, benennen; vgl. lat. titulus, M., Überschrift, Titel, Aufschrift; W.: mhd. titelen, sw. V., mit einem Titel versehen; nhd. titeln, sw. V., betiteln, mit einem Titel versehen, DW 21, 526
tiufal* 157, tiuval*, ahd., st. M. (a), st. N. (iz/az): nhd. Teufel, Geist, böser Geist, Dämon; ne. devil (N.), ghost (N.); ÜG.: lat. (ambitio)? Gl, angelus malus N, daemon I, MF, N, NGl, O, T, WH, daemonice (= tiufales)? Gl, daemonium Gl, MF, N, NGl, T, diabolicus (= des tiufales) NGl, diabolus B, Gl, MF, N, NGl, O, Ph, T, (inimicus) (M.) N, (malignus) N, satanas O, spiritus O, spiritus immundus NGl, spiritus malignus NGl, spiritus vilissimus N, temptator O, venundatus (= tiufale firgiftit) Gl, vir Belial (= tiufales sunu) Gl, Zabulus? Gl; Vw.: s. *holz-, trugi-; Hw.: vgl. anfrk. diuval*, as. diuval*; Q.: B, FP, G, GB, Gl (1. Hälfte 8. Jh.), I, M, MF, N, NGl, O, OT, Ph, T, TSp, TV, W, WH, WK; E.: germ. *diabul-, M., Teufel; s. mlat. *diavulus, s. lat. diabolus, M., Teufel; gr. διάβολος (diábolos), M., Verleumder; vgl. gr. διαβάλλειν (diabállein), verleumden, entzweien; gr. διά (dia), Präp, durch, hindurch, während; gr. βάλλειν (bállein), V., werfen; vgl. idg. *dis-, Num. Kard., Präf., zwei, auseinander, zer-; idg. *du̯ōu, *du̯ai, Num. Kard. (M.), zwei, Pokorny 228; idg. *gᵘ̯el- (2), *gᵘ̯elə-, *gᵘ̯lē-, V., träufeln, quellen, werfen, Pokorny 471; W.: mhd. tiuvel, st. M., Teufel; nhd. Teufel, M., Teufel, Dämon, DW 21, 265; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 852a (tiufal); Son.: Tgl10 = Glossen im Maihinger Evangeliar (Augsburg, Universitätsbibliothek Cod. I. 2. 4° 2), Tgl026 = Würzburger Samuel-Glossen (Würzburg, Universitätsbibliothek M. p. th. f. 18)
*tiufalgelt?, ahd., st. N. (a): Hw.: vgl. as.? diuvalgeld*
tiufallīh* 1, ahd., Adj.: nhd. teuflisch; ne. devilish; ÜG.: lat. diabolicus Gl; Q.: Gl (Anfang 9. Jh.); I.: Lüs. lat. diabolicus; E.: s. tiufal, līh (3); W.: mhd. tiuvellich, Adj., teuflisch; nhd. (ält.) teuflich, teufelich, Adj., Adv., teuflisch, DW 21, 293
tiufalsioh* 1, ahd., Adj.: nhd. „teufelsüchtig“, besessen, vom Teufel besessen; ne. „devil-sick“, obsessed; ÜG.: lat. daemonium habens MF; Q.: MF (Ende 8. Jh.); I.: Lüt. lat. daemonium habens?; E.: s. tiufal, sioh
tiufalslahta* 1, ahd., st. F.: nhd. Teufelsgeschlecht; ne. devil’s kinship; ÜG.: lat. daemonia NGl; Q.: NGl (2. Viertel 11. Jh.); I.: Lüt. lat. daemonia; E.: s. tiufal, slahta
tiufalsuhtīg* 3, ahd., Adj.: nhd. „teufelsüchtig“, besessen, von Teufeln besessen; ne. „devil-sick“, obsessed; ÜG.: lat. daemoniacus Gl, daemoniosus Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lüt. lat. daemoniosus; E.: s. tiufal, suhtīg; W.: mhd. tiuvelsühtic, Adj., vom Teufel besessen; nhd. (ält.-dial.) teufelsüchtig, Adj., Adv., teufelsüchtig, vom Teufel besessen, DW 21, 292
tiufalwinnanti* 1, ahd., (Part. Präs.=)Adj.: nhd. teuflisch, von Teufeln besessen; ne. devilish, obsessed; ÜG.: lat. arrepticius Gl; Q.: Gl (10. Jh.); I.: Lüt. lat. arrepticius; E.: s. tiufal, winnan
tiufalwinnīg* 2, ahd., Adj.: nhd. teuflisch, von Teufeln besessen; ne. devilish, obsessed; ÜG.: lat. arrepticius Gl, daemoniacus Gl; Q.: Gl (10. Jh.); I.: Lüt. lat. daemoniacus; E.: s. tiufal, winnan; W.: mhd. tiuvelwinnic, Adj., vom Teufel besessen
tiufi 1, ahd., Adj.: nhd. tief, unergründlich; ne. deep (Adj.); ÜG.: lat. profundus Gl; Q.: Gl (nach 765?); E.: s. tiof; W.: mhd. tiuf, Adj., tief, weitläufig; nhd. tief, Adj., Adv., tief, DW 21, 480
tiufī 56, tiufīn, ahd., st. F. (ī): nhd. Tiefe, Abgrund, Vertiefung, Unergründlichkeit, Bedeutung; ne. depth, abyss; ÜG.: lat. abruptum (N.) Gl, abyssus N, altitudo Gl, MF, N, T, altum Gl, T, (alveus) Gl, (arcanum) (N.) O, barathrum Gl, (cor) Gl, fossa Gl, inferum N, (in profundum) Gl, (latebra) Gl, (penetrale) (N.) Gl, (planities) Gl, (praeceps) Gl, profunditas Gl, NGl, profundum Gl, N, NGl, T, sinus (M.) (2) Gl, (Syrtis)? Gl, (umbilicus) Gl, vadum Gl, vorago carens fundum Gl; Vw.: s. gah-, un-, wazzar-; Hw.: vgl. anfrk. diupi, as. diupi*; Q.: Gl (nach 765?), MF, MH, N, NGl, O, OT, T; I.: Lbd. lat. abyssus?, altum?, arcanum?, barathrum?, inferum?, profundum?; E.: germ. *deupī-, *deupīn, sw. F. (n), Tiefe; s. idg. *dʰeub-, Adj., tief, hohl, Pokorny 267; W.: mhd. tiufe, st. F., Tiefe, Abgrund; nhd. Tiefe, F., Tiefe, DW 21, 486; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 851b (tiufī); Son.: Sachglr = Sachglossar Hermeneumata (Vocabularius St. Galli) (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 913), Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX), TrT12 = Reichenauer Glossar zu Gregors Dialogen (Krakau, Biblioteka Jagiellońska Berol. Ms. Lat. 4° 676 [früher Berlin, Staatsbibliothek zu Berlin - Preußischer Kulturbesitz Ms. lat. 4° 676, noch früher Cheltenham, Bibliotheca Phillippica 18908]), Wba03 = Affatim-Glossar (Oxford, Bodleian Library Jun. 25)
*tiufida?, ahd., st. F. (ō): Hw.: vgl. anfrk. diopitha*
tiufīn, ahd., st. F. (ī): Vw.: s. tiufī
tiufo* 1, ahd., Adv.?: nhd. in die Tiefe, hernieder; ne. into the deep; ÜG.: lat. de umbilico (terrae) Gl; Q.: Gl (12. Jh.); E.: germ. *deupī-, *deupīn, sw. F. (n), Tiefe; s. idg. *dʰeub-, Adj., tief, hohl, Pokorny 267; W.: nhd. tief, Adj., Adv., tief, DW 21, 480
tiuren* 15, ahd., sw. V. (1a): nhd. preisen, verherrlichen, schätzen, wertvoll machen, hochschätzen; ne. praise (V.), glorify; ÜG.: lat. aestimare N, benedicere O, glorificare B, Gl, MH, T, magnificare O, (pretiosus) N; Vw.: s. gi-, giun-, *un-; Hw.: vgl. as. diurian*; Q.: B, GB, Gl (3. Viertel 8. Jh.), MH, N, O, OT, T; I.: Lbd. lat. glorificare; E.: germ. *deurjan, *deuzjan, sw. V., preisen, loben; s. idg. *dēiro-, *dīro-, Sb., Zier, Schönheit, Kostbarkeit, Pokorny 186; vgl. idg. *dei- (1), *dei̯ə-, *dī-, *di̯ā-, V., glänzen, schimmern, scheinen, Pokorny 183; W.: mhd. tiuren, sw. V., verherrlichen, ehren, preisen; nhd. (ält.) teuern, sw. V., teuer werden, teuer machen, schwören, DW 31, 371; R.: gitiurit, (Part. Prät.=)Adj.: nhd. gepriesen, angesehen; ne. praised, respected; ÜG.: lat. benedictus O; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 852b (tiuren); Son.: Tgl03a = Paulus-Glossen der Winithar-Handschrift (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 70) (3. Viertel 8. Jh.), Tgl03b = Paulus-Glossen der Winithar-Handschrift (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 70) (3. Viertel 8. Jh.)
tiuri* 92, ahd., Adj.: nhd. teuer, kostbar, wertvoll, lieb, angesehen, geschätzt, hochgeschätzt, außerordentlich; ne. dear (Adj.), precious (Adj.); ÜG.: lat. carus B, Gl, N, desiderabilis Gl, dilectus (Adj.) O, dis (Adj.) Gl, (emere) N, eminens N, (fidelis) Gl, inaestimabilis N, (iustus) O, (magnus) Gl, mixtura myrrhae et aloes (= salba filu tiura) O, peculiaris Gl, praecipuus N, praeclarus N, pretiosus Gl, MH, N, NGl, O, T, WH, splendidus Gl, (Tyrius) N, valere (= tiuri wesan) Gl, (virtus) N; Vw.: s. bora-, un-, wuntar-; Hw.: vgl. anfrk. diuri*, *dūri?, as. diuri*; Q.: B, GB, Gl (Ende 8. Jh.), MH, N, NGl, O, OT, T, WH; E.: germ. *deurja-, *deurjaz, *deuzja-, *deuzjaz, Adj., wertvoll, kostbar, teuer; s. idg. *dēiro-, *dīro-, Sb., Zier, Schönheit, Kostbarkeit, Pokorny 186; vgl. idg. *dei- (1), *dei̯ə-, *dī-, *di̯ā-, V., glänzen, schimmern, scheinen, Pokorny 183; oder zu nhd. dauern?; W.: mhd. tiure, Adj., wertvoll, kostbar; nhd. teuer, Adj., Adv., teuer, hohen Wert habend, DW 21, 367; R.: tiuri stein: nhd. Edelstein; ne. jewel (N.); ÜG.: lat. lapis pretiosus N; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 852a (tiuri); Son.: Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX) (Ende 8. Jh.)
tiurī 15, ahd., st. F. (ī): nhd. Wert, Herrlichkeit, Köstlichkeit, Preis, Heiligkeit, Verherrlichung, Pracht, Kostbarkeit; ne. dearness, value (N.), glory (N.), prize (N.); ÜG.: lat. gloria O, pompa Gl, pretium Gl, N, (victima) Gl; Q.: Gl, N, O (863-871); I.: Lbd. lat. gloria?; E.: germ. *deurī-, *deurīn, sw. F. (n), hoher Wert, Pracht; s. idg. *dēiro-, *dīro-, Sb., Zier, Schönheit, Kostbarkeit, Pokorny 186; vgl. idg. *dei- (1), *dei̯ə-, *dī-, *di̯ā-, V., glänzen, schimmern, scheinen, Pokorny 183; W.: mhd. tiure, st. F., Kostbarkeit, hoher Wert; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 852b (tiurī)
tiurida 57, ahd., st. F. (ō): nhd. Wert, Herrlichkeit, Ehre, Kostbarkeit, Ruhm, das Gloria, Pracht, Preis; ne. value (N.), glory (N.); ÜG.: lat. gloria B, Gl, MH, T, WK, pompa Gl, pretiosa (N. Pl.) N, pretium Gl; Vw.: s. stank-, weralt-; Hw.: vgl. as. diuritha; Q.: B, GB, Gl (3. Viertel 8. Jh.), MH, N, OT, T, WK; I.: Lbd. lat. gloria; E.: germ. *deuriþō, *deureþō, st. F. (ō), Ruhm, Herrlichkeit, Kostbarkeit; s. idg. *dēiro-, *dīro-, Sb., Zier, Schönheit, Kostbarkeit, Pokorny 186; vgl. idg. *dei- (1), *dei̯ə-, *dī-, *di̯ā-, V., glänzen, schimmern, scheinen, Pokorny 183; W.: mhd. tiurde, st. F., Kostbarkeit, hoher Wert; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 852b (tiurida); Son.: Tgl01 = Sankt Pauler Lukasglossen (Sankt Paul, Stiftsarchiv 1/8), Tgl03b = Paulus-Glossen der Winithar-Handschrift (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 70) (3. Viertel 8. Jh.), Wba02 = Samanunga (Wien, Österreichische Nationalbibliothek Cod. 162)
tiurisōn* 9, ahd., sw. V. (2): nhd. preisen, verherrlichen; ne. praise (V.), glory (V.); ÜG.: lat. glorificare Gl, T; Q.: Gl, OT, T (830); I.: Lüt.?, Lbd.? lat. glorificare?; E.: germ. *deurisōn, *deuresōn, sw. V., preisen, verherrlichen; s. idg. *dēiro-, *dīro-, Sb., Zier, Schönheit, Kostbarkeit, Pokorny 186; vgl. idg. *dei- (1), *dei̯ə-, *dī-, *di̯ā-, V., glänzen, schimmern, scheinen, Pokorny 183; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 853a (tiurisōn)
*tiurit?, ahd., (Part. Prät.=)Adj.: Vw.: s. gi-; Hw.: s. tiuren*
tiurlīcho, ahd., Adv.: Vw.: s. tiurlīhho*
tiurlīh 13, ahd., Adj.: nhd. kostbar, herrlich, vortrefflich, feierlich, festlich, prächtig, geschätzt, angesehen; ne. precious, glorious, festive; ÜG.: lat. celeber Gl, (delicatus) Gl, eburneus Gl, gloriosus MG, MH, praestans Gl, pretiosus Gl, MF, sollemnis Gl; Hw.: vgl. anfrk. dūrlīk*, as. diurlīk*; Q.: Gl (765), MF, MG, MH, O; I.: Lbd. lat. gloriosus?; E.: germ. *deurjalīka-, *deurjalīkaz, Adj., wertvoll, herrlich; s. idg. *dēiro-, *dīro-, Sb., Zier, Schönheit, Kostbarkeit, Pokorny 186; vgl. idg. *dei- (1), *dei̯ə-, *dī-, *di̯ā-, V., glänzen, schimmern, scheinen, Pokorny 183; idg. *lē̆ig- (2), *līg-?, Sb., Adj., Gestalt, ähnlich, gleich, Pokorny 667; W.: mhd. tiurlich, Adj., kostbar, herrlich; nhd. (ält.) teuerlich, Adj., Adv., teuerbar, teuerhaft, DW 21, 371; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 852b (tiurlīh); Son.: Wba03 = Affatim-Glossar (Oxford, Bodleian Library Jun. 25), Wba04 = Melker Glossar (Melk, Stiftsbibliothek unsigniert [unauffindbar]), Wba07 = Alemannische Abrogans-Bearbeitung (Prag, Universitní knihovna MS XXIII E 54 [früher Prag, Fürstlich Lobkowitzsche Bibliothek 434])
tiurlīhho* 3, tiurlīcho, ahd., Adv.: nhd. herrlich, kostbar, auf herrliche Weise, prachtvoll, mit Pomp; ne. gloriously, dearly; ÜG.: lat. gloriose T, pompatice Gl; Hw.: vgl. as. diurlīko*; Q.: Gl, N, T (830); I.: Lbd. lat. gloriose?, pompatice?; E.: s. tiuri, līh (3); W.: mhd. tiurlīche, Adv., kostbar; vgl. nhd. (ält.) teuerlich, Adj., Adv., teuerbar, teuerhaft, DW 21, 371; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 852b (tiurlīhho)
tiuro* 1, ahd., Adv.: nhd. teuer; ne. dearly; Q.: O (863-871); E.: s. tiuri; W.: mhd. tiure, Adv., herrlich, teuer; nhd. teuer, Adj., Adv., teuer, hohen Wert habend, DW 21, 367; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 852b (tiuro)
tiuval*, ahd., st. M. (a), st. N. (iz/az): Vw.: s. tiufal*
tobag*, ahd., Adj.: Vw.: s. tobīg*
tobahalmo* 1, ahd., sw. M. (n)?: nhd. Raserei; ne. rage (N.); ÜG.: lat. furor Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lüt. lat. furor?; E.: s. tobēn, tobōn
tobaheit* 3, ahd., st. F. (i): nhd. Tollheit, Torheit, Unsinn, Wahnsinn; ne. folly; ÜG.: lat. deliramentum Gl, phrenesis Gl; Q.: Gl (3. Viertel 9. Jh.); I.: Lüs. lat. deliramentum?, Lüt. lat. phrenesis?; E.: s. tobēn, tobōn, heit; W.: mhd. tobeheit, st. F., Raserei, Tollheit; nhd. (ält.) Tobheit, F., Sinnlosigkeit, Wut, Raserei, DW 21, 531; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 854a (tobaheit); Son.: MrT01 = Regensburger Mischglossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14747) (3. Viertel 9. Jh.)
tobari?, ahd., Sb.: Vw.: s. thobari?
tobāri* 1, ahd., st. M. (ja)?: nhd. Tobender, Wahnsinniger; ne. a furious one; ÜG.: lat. (absonus) Gl; Q.: Gl (11./12. Jh.); I.: Lüt. lat. furiosus?; E.: s. tobēn, tobōn; W.: nhd. (ält.) Tober, M., Tobender, einer der tobt, DW 21, 530
tobasuht* 1, ahd.?, st. F. (i): nhd. Wahnsinn; ne. madness; ÜG.: lat. amentia Gl, phrenesis Gl; Q.: Gl (13. Jh.); I.: Lüt. lat. phrenesis?; E.: s. tobēn, suht; W.: s. mhd. tobesuht, st. M., Wahnsinn, Tobsucht, Verrücktheit, Wut, Raserei, Besessenheit; nhd. Tobsucht, F., Tobsucht, Raserei, Tollheit, Wut, DW 21, 531
tobaswam* 1, ahd., st. M. (a)?: nhd. Giftpilz, ein giftiger Schwamm; ne. poisonous mushroom, poisonous sponge; ÜG.: lat. fungus malus Gl; Q.: Gl (10./11. Jh.); I.: Lüt. lat. fungus malus?; E.: s. tobēn, tobōn, swam
tobēn* 21, ahd., sw. V. (3): nhd. toben, toll sein (V.), lärmend herumschwärmen, rasen, wüten; ne. rage (V.); ÜG.: lat. arrepticius (= tobēnti) Gl, debacchari Gl, delirare Gl, delirus (= tobēnti) Gl, energumenos (= tobēntēr) Gl, furere Gl, grassari Gl, grassator (= tobēntēr) Gl, insanire Gl, insanus (M.) (= tobēntēr) Gl, (luctari) Gl, phrenesis (= tobēntiu suht) Gl, phreneticus (= tobēnti) Gl; Vw.: s. ir-, ur-; Hw.: s. tobōn; Q.: Gl (9. Jh.); E.: germ. *dubēn, *dubǣn, sw. V., betäubt sein (V.), erlahmen; s. idg. *dʰeubʰ-, V., Adj., stieben, rauchen, verdunkelt, Pokorny 263; vgl. idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Hauch, Rauch, Pokorny 261; W.: s. mhd. toben, sw. V., toben, tollen, rasen; nhd. toben, sw. V., toben, tob sein (V.), tob werden, tobend sich auslassen, DW 21, 528; R.: tobēntēr, (Part. Präs. subst.=)M.: nhd. Wahnsinniger, Besessener, Herumschwärmer; ne. mad man, prowler; ÜG.: lat. energumenos Gl, grassator Gl; R.: tobēnti, (Part. Präs.=)Adj.: nhd. wahnsinnig, hirnwütig, besessen; ne. mad, possessed; ÜG.: lat. arrepticius Gl, delirus Gl, phreneticus Gl; R.: tobēntiu suht: nhd. Hirnwut; ne. maniacal rage; ÜG.: lat. phrenesis Gl
tobēnti*, ahd., (Part. Präs.=)Adj.: Vw.: s. tobēn*
tobēntīg* 1, ahd., Adj.: nhd. hirnwütig, geisteskrank, wahnsinnig; ne. mad; ÜG.: lat. phreneticus Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lüs. lat. phreneticus?; E.: s. tobēn; W.: mhd. tobendic, Adj., wahnsinnig, rasend; vgl. nhd. (ält.) tobendig, Adj., tobend, unvernünftig, rasend, DW 21, 530
*tobēt?, ahd., (Part. Prät.=)Adj.: Vw.: s. ir-; Hw.: s. tobēn*
tobezzen* 1, ahd., sw. V. (1a): nhd. abtrünnig sein (V.), sich auflehnen, rasen, toben, wüten; ne. apostatize, rage (V.); ÜG.: lat. apostata (= tobezzenti) Gl; Q.: Gl (Ende 8. Jh.); I.: Lbd. lat. apostata (= tobezzenti)?; E.: s. tobēn, tobōn; Son.: Tgl04 = Tegernseer Cura-Glossen (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 18550a) (Ende 8. Jh.)
tobezzung*, ahd., st. F. (ō): Vw.: s. tobezzunga*
tobezzunga* 14, tobezzung*, ahd., st. F. (ō): nhd. Toben, Wahnsinn, wahnsinniges Gerede, Unsinn, Rasen (N.); ne. rage (N.), insanity; ÜG.: lat. deliramentum Gl, (energia) Gl, (illusio)? Gl, (imaginatio)? Gl, (pestis) Gl, phrenesis Gl; Q.: Gl (2. Viertel 9. Jh.); I.: Lüt. lat. deliramentum?; E.: s. tobezzen; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 854a (tobezzunga); Son.: TrT35 = Rheinisches Bibelglossar (Privatbesitz, Verbleib unbekannt), TrT43 = Regensburger Glossen zum Alten Testament (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14434) (2. Viertel 9. Jh.)
tobīg* 2, tobag*, ahd., Adj.: nhd. rasend, wütend, unsinnig, wahnsinnig, verrückt; ne. furious; ÜG.: lat. (energia)? Gl, furiosus Gl; Q.: Gl (10. Jh.); I.: Lüs. lat. furiosus?; E.: s. tobēn, tobōn; W.: mhd. tobic, Adj., rasend, wahnsinnig; nhd. (ält.) tobig, Adj., wütend, besessen, DW 21, 531
tobil 3, ahd., st. M. (a)?: nhd. Bergschlucht, Waldschlucht; ne. glen; ÜG.: lat. convallis Gl, saltus (M.) (2) Gl; Q.: Gl (Ende 10. Jh.); I.: Lw. lat. tubus?; E.: s. lat. tubus, M., Röhre, Wasserröhre?; germ. *dūban, st. V., einsinken, tauchen?; idg. *dʰeub-, Adj., tief, hohl, Pokorny 267; W.: mhd. tobel, st. M., Waldtal, Schlucht; nhd. (ält.) Tobel, M., N., Tobel, DW 21, 528
tobōd* 2, ahd., st. M. (a)?: nhd. Toben, Torheit, Wahnsinn, Unsinn; ne. rage (N.), insanity; ÜG.: lat. deliramentum Gl, obripilatio Gl; Q.: Gl (Ende 8. Jh.?); I.: Lüt. lat. deliramentum?; E.: s. tobōn; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 854a (tobōd); Son.: Smr02 = Sankt Galler Bibelglossar III (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 299), Tgl09 = Glossen zum Jeremias-Kommentar des Hieronymus (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14425) (Ende 8. Jh.?)
tobōn 38, ahd., sw. V. (2): nhd. toben, wüten, rasen, wahnsinnig sein (V.), irre sein (V.); ne. rage (V.), be insane; ÜG.: lat. amens (= tobōnti) Gl, arrepticius (= tobōnti) Gl, bacchari Gl, debacchari Gl, (deliramentum) Gl, delirare Gl, delirus (= tobōntēr) Gl, furiosus (= tobōnti) Gl, grassari Gl, impius (= tobōnti) Gl, insanire Gl, insanus Gl, lymphatus (= tobōnti) Gl, (mente deficiens) Gl, mente deficiens (= tobōnti) Gl, mente excidere Gl, phreneticus (= tobōnti) Gl, pugnare Gl, saevire Gl; Hw.: s. tobēn*; vgl. as. dovon*; Q.: Gl (790); E.: germ. *dubōn, sw. V., toben; idg. *dʰeubʰ-, V., Adj., stieben, rauchen, verdunkelt, Pokorny 263; s. idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Hauch, Rauch, Pokorny 261; W.: s. mhd. toben, sw. V., toben, tollen, rasen; nhd. toben, sw. V., toben, tob sein (V.), tob werden, tobend sich auslassen, DW 21, 528; R.: tobōntēr, (Part. Präs. subst.=)M.: nhd. Rasender; ne. raging man; ÜG.: lat. (delirus) Gl; R.: tobōnti, (Part. Präs.=)Adj.: nhd. unsinnig, verrückt, rasend; ne. mad, raging (Adj.); ÜG.: lat. amens Gl, insanus Gl, phreneticus Gl; R.: tobōnto, (Part. Präs. subst.=)M.: nhd. Besessener, Wahnsinniger; ne. mad man; ÜG.: lat. energumenos Gl; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 853b (tobōn); Son.: MrA02 = Alphabetisches Reichenauer Mischglossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX), MrT01 = Regensburger Mischglossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14747), MrT02a = Rheinauer Mischglossar zum Neuen Testament (Zürich, Zentralbibliothek Ms. Rh. 99a), Tgl039 = Gennadius-Glossen in der Berner Canones/Gennadius-Handschrift (Bern, Burgerbibliothek Cod. 89 und Cod. 493), Tgl060 = Prager Gregorglossen (Prag, Metropolitankapitel [Metropolitní Kapitula] A 130), TrA03 = Sankt Galler alphabetisches confecta-Glossar (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 299), TrA04 = alphabetisches Berner Canones-Glossar (Bern, Burgerbibliothek A 26 + MS 89), TrT03 = Tegernseer Canones-Glossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 19417), TrT10 = Salzburger Canones-Glossar (Salzburg, Salzburger Museum Carolino Augusteum Hs. 2163), TrT14 = Konstanzer confecta-Glossar (Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, HB VI 109), TrT15 = Berliner confecta-Glossar (Berlin, Staatsbibliothek zu Berlin Preußischer Kulturbesitz Ms. Phillipps 1741), TrT21 = Würzburger confecta-Glossar (Würzburg, Universitätsbibliothek M. p. th. f. 146), TrT24 = Zusätzliches Salzburger Canones-Glossar (Sankt Florian, Stiftsbibliothek III 222 B), TrT25 = Sankt Galler Canonesglossar 299 (Sankt Gallen Stiftsbibliothek 299), TrT34c = Glossar (Wolfenbüttel, Herzog August Bibliothek Cod. Guelf. 842 Helmstadiensis), Wba02 = Samanunga (Wien, Österreichische Nationalbibliothek Cod. 162)
tobōnti*, ahd., (Part. Präs.=)Adj.: Vw.: s. tobōn
tobunga* 5, ahd., st. F. (ō): nhd. Wahnsinn, törichtes Zeug, Unsinn, wahnsinniges Gerede, Rasen (N.); ne. insanity; ÜG.: lat. deliramentum Gl, T; Q.: Gl, OT, T (830); I.: Lüs. lat. deliramentum; E.: s. tobēn, tobōn; W.: nhd. (ält.) Tobung, F., Toben, Rasen (N.), DW 21, 532; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 854a (tobunga); Son.: TrT09a = Reichenauer Genesisglossar (Sankt Paul, Stiftsarchiv 37/6 [früher Extrav. s. n])
tōd 336?, ahd., st. M. (a): nhd. Tod, Untergang; ne. death; ÜG.: lat. casus N, (crucificare) N, exitus N, fatum N, (finis) N, funus Gl, funera N, (inferi) N, (interficere) O, interitus N, NGl, (languor) N, letum Gl, mors APs, B, Gl, I, MF, MH, N, NGl, O, Ph, PT=T, RhC, T, WH, mortalitas N, O, mortifer (= tōd traganti) Gl, (mortuus) NGl, O, Ph, necromantia Gl, nex Gl, obitus N, occasus N, occidere (V.) (1) (= tōd geban) N, pestifer (= tōd traganti) Gl, (supplicium) Gl, MF; Vw.: s. līb-, *mord-, skant-; Hw.: vgl. anfrk. dōd* (2), as. dōth*; Q.: APs, B, FT, GB, Gl (765), I, L, M, MF, MH, N, NGl, O, OT, Ph, PT, RhC, T, WH; I.: Lbd. lat. mortalitas?; E.: germ. *dauþu-, *dauþuz, st. M. (u), Tod; s. idg. *dʰeu- (2), V., Sb., hinschwinden, sterben, Tod, Pokorny 260; W.: mhd. tōt, st. M., Tod; nhd. Tod, M., Tod, DW 21, 537; R.: tōd beranti: nhd. todbringend; ne. deadly; ÜG.: lat. mortifer Gl; R.: tōd traganti: nhd. todbringend; ne. deadly; ÜG.: lat. mortifer Gl; R.: mit tōdu weigen: nhd. zu Tode bringen; ne. bring to death; R.: in tōde bituon: nhd. sterben lassen; ne. let die; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 855b (tōd); Son.: Tgl01 = Sankt Pauler Lukasglossen (Sankt Paul, Stiftsarchiv 1/8), Tgl03b = Paulus-Glossen der Winithar-Handschrift (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 70), Tgl054 = Tegernseer Cura-Glossen II (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 27152), Tgl059 = Darmstädter Eutychglossen (Darmstadt, Hessische Landes- und Hochschulbibliothek 739), Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX), Wba01 = Wörterbuchglosse Abrogans (Paris, Bibliothèque Nationale lat. 7640), Wba02 = Samanunga (Wien, Österreichische Nationalbibliothek Cod. 162), Wba03 = Affatim-Glossar (Oxford, Bodleian Library Jun. 25)
tocka*, ahd., sw. F. (n): Vw.: s. tokka*
tocko*, ahd., sw. M. (n): Vw.: s. tokko*
tockōn*, ahd., sw. V. (2): Vw.: s. tokkōn*
tōden 5, ahd., sw. V. (1a): nhd. töten; ne. kill (V.); ÜG.: lat. mortificare N; Vw.: s. *bi-, gi-, ir-; Hw.: vgl. as. *dōdian?; Q.: N (1000); E.: germ. *dauþjan, sw. V., töten; s. idg. *dʰeu- (2), V., Sb., hinschwinden, sterben, Tod, Pokorny 260; W.: mhd. tœten, sw. V., töten; nhd. töten, sw. V., töten, tot machen, sterben, machen, DW 21, 593
tōdēn* 1, ahd., sw. V. (3): nhd. sterben; ne. die; ÜG.: lat. mori NGl; Q.: NGl (2. Viertel 11. Jh.); I.: Lüs. lat. mori?; E.: s. tōden; W.: mhd. tōten, sw. V., sterben
tōdhaft* 7, ahd., Adj.: nhd. tödlich, sterblich, abgestorben, verendet; ne. deadly, mortal; ÜG.: lat. exitialis Gl, mortalis Gl, morticinus Gl; Q.: Gl (Ende 8. Jh.); I.: Lüt. lat. mortalis?; E.: s. tōd, haft; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 855b (tōdhaft); Son.: Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX) (Ende 8. Jh.), TrT15a = Rheinauer Väter-Glossar (Zürich, Zentralbibliothek Ms. Rh. 99a)
tōdīg 21, ahd., Adj.: nhd. sterblich, vergänglich; ne. mortal; ÜG.: lat. mortalis N, NGl; Vw.: s. un-; Q.: N (1000), NGl; I.: Lüs. lat. mortalis?; E.: s. tōd; W.: mhd. tœdic, Adj., tödlich; nhd. (ält.) todig, tödig, Adj., tödlich, sterblich, todbringend, DW 21, 627
tōdigī 8, ahd., st. F. (ī): nhd. Sterblichkeit, Vergänglichkeit; ne. mortality; ÜG.: lat. mortalitas NGl, (mortificatio) Gl; Vw.: s. un-; Q.: Gl, NGl (2. Viertel 11. Jh.); I.: Lüs. lat. mortalitas?; E.: s. tōdīg
tōdlīb* 1, ahd., st. M.: nhd. „Todleben“, dem Tode unterworfenes Leben; ne. mortal life; ÜG.: lat. vita mortalis NGl; Q.: NGl (2. Viertel 11. Jh.); I.: Lüt. lat. vita mortalis; E.: s. tōd, līb
tōdlīh 6, ahd., Adj.: nhd. tödlich, sterblich, todbringend, Tod betreffend, Tote betreffend; ne. deadly, mortal; ÜG.: lat. funebris Gl, funestus Gl, mortalis Gl, I, NGl, mortifer T; Vw.: s. un-; Q.: Gl, I (Ende 8. Jh.), NGl, OT, T; I.: Lbd. lat. mortalis?; E.: s. tōd, līh (3); W.: mhd. tōtlich, Adj., tödlich, sterblich; nhd. tödlich, Adj., Adv., tödlich, was getötet werden kann, Todesgefahr bringend, DW 21, 584; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 855b (tōdlīh); Son.: Tgl013 = Londoner Canones-Glossen (London, The British Library - Department of Manuscripts Arund. 393), TrA01 = Alphabetisches Reichenauer Bibelglossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX)
tōdliod* 3, ahd., st. N. (a): nhd. Todeslied, Preislied bei der Bestattung eines Königs, Trauergesang, Nachruf; ne. song of death, song of praise at a king’s funeral; ÜG.: lat. (altercatio)? Gl, (contentio) Gl, (decisio) Gl; Q.: Gl (3. Viertel 9. Jh.); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. tōd, liod; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 525b (tōdliod); Son.: TrA03 = Sankt Galler alphabetisches confecta-Glossar (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 299) (3. Viertel 9. Jh.), TrT14 = Konstanzer confecta-Glossar (Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, HB VI 109) (3. Viertel 9. Jh.), TrT15 = Berliner confecta-Glossar (Berlin, Staatsbibliothek zu Berlin Preußischer Kulturbesitz Ms. Phillipps 1741) (3. Viertel 9. Jh.)
tōdmeri* 1, tōtmeri*, ahd., st. N. (ja): nhd. Eismeer; ne. polar sea; ÜG.: lat. Cronium Gl; Q.: Gl (3. Viertel 9. Jh.); I.: Lüs. lat. mare mortuum?, Lsch. lat. Cronium?; E.: s. tōd, tōt, meri; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 580a (tōdmeri); Son.: Sglr01 = Sankt Galler Sachglossare (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 299) (3. Viertel 9. Jh.)
tōdmuori* 2, tōtmuori*, ahd., st. N. (ja): nhd. Eismeer; ne. polar sea; ÜG.: lat. Cronium Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lüt. lat. mare mortuum?, Lsch. lat. Cronium?; E.: s. tōd, tōt, muor
tōdrūna* 1, ahd., st. F. (ō): nhd. Totenbeschwörung; ne. necromancy; ÜG.: lat. necromantia Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lsch. lat. necromantia?; E.: s. tōd, rūna
*tōdsēo?, ahd., st. M. (wa): Hw.: vgl. as. dōthsēo*
tōdslāf* 1, ahd., st. M. (a): nhd. Todesschlaf; ne. sleep of death; ÜG.: lat. mors N; Q.: N (1000); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. tōd, slāf; W.: mhd. tōtslāf, st. M., Schlafsucht; nhd. (ält.) Todschlaf, M., „Todschlaf“, DW 21, 587
*tof?, ahd., Sb.: Vw.: s. ur-; E.: germ. *dub-, V., betäubt sein (V.); idg. *dʰeubʰ-, V., Adj., stieben, rauchen, verdunkelt, Pokorny 263; s. idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Rauch, Hauch, Pokorny 261
*tofsēn?, ahd., sw. V. (3): Vw.: s. ir-; E.: s. germ. *duba-, *dubaz, Adj., matt, taub, wahnsinnig; idg. *dʰeubʰ-, V., Adj., stieben, rauchen, verdunkelt, Pokorny 263; s. idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Rauch, Hauch, Pokorny 261
tofwurz*, ahd., st. F. (i)?: Vw.: s. tropfwurz*
*toh, lang., Sb.: nhd. Tuch, Kopftuch; ne. cloth; Q.: piacenz. tocca, Seidentuch, parm./bologn. toca, Schleier, guastall. toca, Seidentuch, toskan. tocca, Seidentuch, abruzz./teram. tòcche, Kopftuch
*toh?, ahd., st. M. (a?, i?): Hw.: vgl. as. dok*
*toht?, ahd., st. F. (i): nhd. Zug; ne. track (N.); Vw.: s. heri-
tohta* 2, ahd., st. F. (ō): nhd. Herrlichkeit; ne. glory (N.); Q.: O (863-871); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. germ. *duhti-, *duhtiz, Sb., Tüchtigkeit, Tauglichkeit, Kraft; vgl. idg. *dʰeugʰ-, V., berühren, drücken, melken, spenden, Pokorny 271; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 869a (tohta)
tohter 71, ahd., st. F. (er), sw. F. (n): nhd. Tochter; ne. daughter; ÜG.: lat. (consobrina) Gl, filia Gl, I, MF, N, NGl, O, T, WH, nata N, patruelis (= fetirin tohter) Gl, (peccatrix) N, (semen) N; Vw.: s. stiof-; Hw.: vgl. anfrk. dohter*, as. dohtar; Q.: Gl (4. Viertel 8. Jh.), GV I, I, MF, N, NGl, O, OT, PN, T, WH; E.: germ. *duhter, F. (kons.), Tochter; idg. *dʰugʰəter, *dʰugəter, *dʰugh₂tér, F., Tochter, Pokorny 277; W.: mhd. tohter, anom. F., sw. F., Tochter; nhd. Tochter, F., Tochter, DW 21, 532; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 853a (tohter); Son.: Tgl01 = Sankt Pauler Lukasglossen (Sankt Paul, Stiftsarchiv 1/8) (4. Viertel 8. Jh.)
tohtī* 2, ahd., st. F. (ī): nhd. Tüchtigkeit, Herrlichkeit; ne. virtue, glory (N.); Q.: O (863-871); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. tohta; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 869a (tohtī)
tokka* 19, tocka*, ahd., sw. F. (n): nhd. Puppe, Docke, Schaukel?; ne. doll (N.); ÜG.: lat. (ascilla)? Gl, mima Gl, (oscillum) (N.) (1) Gl, (puerculus) Gl, pupa Gl, simulacrum puellarum Gl, simulacrum puerorum Gl; Hw.: s. tokko*; vgl. as. dokka*; Q.: Gl (3. Viertel 9. Jh.); I.: Lbd. lat. mima oscillum?; E.: germ. *dukkō-, *dukkōn, sw. F. (n), Rundes, Kluge s. u. Docke; W.: mhd. tocke, sw. F., Puppe, Bündel; nhd. Docke, F., Docke (dial.), Puppe, DW 2, 1208, DW2 6, 1194; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 853a (tocka); Son.: MrT01 = Regensburger Mischglossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14747) (3. Viertel 9. Jh.)
tokko* 1, tocko*, ahd., sw. M. (n): nhd. Puppe, Docke; ne. doll (N.); ÜG.: lat. pupa Gl; Hw.: s. tokka*; Q.: Gl (12. Jh.); I.: lat. beeinflusst?
tokkōn* 1, tockōn*, ahd., sw. V. (2): nhd. aneinanderstoßen, hin und her bewegen; ne. collide; ÜG.: lat. (volutata impietas animarum colliditur strepitu) N; Q.: N (1000); E.: s. germ. *þuk-, V., stoßen?; idg. *steug-, *teug-, V., stoßen, schlagen, Pokorny 1032; vgl. idg. *steu- (1), *teu- (1), V., stoßen, schlagen, Pokorny 1032
tol* (1) 3, ahd., Adj.: nhd. „toll“, dumm, töricht, albern; ne. foolish; ÜG.: lat. (pruriens) Gl, stultus Gl, KG; Hw.: vgl. as. dol*; Q.: Gl, KG (8. Jh.?); E.: germ. *dwula-, *dwulaz, *dula-, *dulaz, Adj., toll, töricht, betäubt; s. idg. *dʰeu̯el-, *dʰu̯el-, V., trüben, wirbeln, Pokorny 265; vgl. idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Hauch, Rauch, Pokorny 261; W.: mhd. tol, Adj., töricht, unsinnig, toll; nhd. toll, Adj., Adv., toll, des Verstandes beraubt, tobsüchtig, DW 21, 631; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 878b (tol); Son.: MrT01 = Regensburger Mischglossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14747), Tgl071 = Freisinger Ambrosiaster-Glossen (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 6312)
tol* (2) 1, ahd., Sb.: nhd. Keule; ne. cudgel (N.); ÜG.: lat. caestus Gl; Q.: Gl (2. Hälfte 9. Jh.)
tola* 1, ahd., sw. F. (n): nhd. Traube, Traubenkamm; ne. grape, raceme; ÜG.: lat. racemus Gl, ramus? Gl; Q.: Gl (1070); I.: Lbd. lat. racemus?; E.: s. toldo?
tolaheit* 1, ahd., st. F. (i): nhd. Torheit, Dummheit, Überheblichkeit; ne. folly; ÜG.: lat. (elatio) Gl; Hw.: s. tolaheitī; Q.: Gl (Ende 10. Jh.); I.: Lüs. lat. stultitia?; E.: s. tol (1), heit; W.: mhd. tolheit, st. F., törichtes Wesen; nhd. Tollheit, F., Tollheit, Tollsein, Verrücktheit, Raserei, DW 21, 642
tolaheitī 1, ahd., st. F. (ī): nhd. Torheit, Dummheit; ne. folly; ÜG.: lat. stultitia KG; Hw.: s. tolaheit*; Q.: KG (8. Jh.?); I.: Lüs. lat. stultitia?; E.: s. tol (1), heit; W.: s. nhd. Tollheit, F., Tollheit, Tollsein, Verrücktheit, Raserei, DW 21, 642; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 878b (tolaheitī)
tolawurz* 6, ahd., st. F. (i): nhd. Nachtschatten, Tollkirsche?; ne. night-shade, deadly night-shade?; ÜG.: lat. solatrum Gl, strychnum Gl; Q.: Gl (10. Jh.); I.: Lsch. lat. strychnum?; E.: s. tol (1), wurz; W.: nhd. Tollwurz, F., Tollwurz (Benennung verschiedener Giftpflanzen), DW 21, 648
tolbāta* 2, ahd., sw. F. (n): nhd. Abgrund; ne. abyss; ÜG.: lat. praecipitium Gl; Q.: Gl (10. Jh.); I.: lat. beeinflusst?
tolc, ahd., st. M. (a)?, st. N. (a): Vw.: s. tolk*
tolda* 1, ahd.?, sw. F. (n): nhd. „Dolde“, Baumwipfel, Laubbüschel; ne. tree-top; ÜG.: lat. (frons) (F.) (1) Gl; Q.: Gl (2. Hälfte 13. Jh.); E.: s. toldo; W.: mhd. tolde, sw. F., st. F., Baumwipfel; nhd. Dolde, F., Dolde, Wipfel der Bäume, Blumenbüschel, DW 2, 1224
toldo* 2, ahd., sw. M. (n): nhd. Dolde, Wipfel, belaubte Baumkrone, Blütenbüschel; ne. umbel; ÜG.: lat. (coma) Gl, (spatula) (F.) (1) Gl; Q.: Gl (11. Jh.); E.: germ. *dulþō-, *dulþōn, *dulþa-, *dulþan, sw. M. (n), Wipfel, Dolde; s. idg. *dʰā̆l-, V., blühen, grünen, Pokorny 234; W.: s. mhd. tolde, sw. F., st. F., Wipfel; s. nhd. Dolde, F., Dolde, Wipfel der Bäume, Blumenbüschel, DW 2, 1224, DW2 6, 1216
tolg*, ahd., st. M. (a)?, st. N. (a): Vw.: s. tolk*
tolk* 12, tolc, tolg*, ahd., st. M. (a)?, st. N. (a): nhd. Wunde, Tod, Verwundung, Wundmal, Strieme, Geschwür; ne. wound (N.), death; ÜG.: lat. livor Gl, papula Gl, ulcus Gl, unus homo moriatur pro populo (= duruh des einen mannes tolk) O, vulnus B, Gl; Q.: B, BR, GB, Gl (3. Viertel 8. Jh.), O; E.: germ. *dulga-, *dulgam, st. N. (a), Kampf, Streit, Feindschaft, Wunde, Schuld, Pflicht (F.) (1); s. idg. *dʰelgʰ-, V., schlagen?, Pokorny 247; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 850a (tolg); Son.: Sachglr = Sachglossar Hermeneumata (Vocabularius St. Galli) (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 913) (3. Viertel 8. Jh.), Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX), TrA01 = Alphabetisches Reichenauer Bibelglossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX), TrT05 = Regensburger Vitenglossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14747), TrT09a = Reichenauer Genesisglossar (Sankt Paul, Stiftsarchiv 37/6 [früher Extrav. s. n]), TrT25 = Sankt Galler Canonesglossar 299 (Sankt Gallen Stiftsbibliothek 299)
*tollīh?, ahd., Adj.: Hw.: vgl. as. *dollīk?
tollōn* 3, ahd., sw. V. (2): nhd. klopfen, tätscheln, streicheln; ne. pat (V.); ÜG.: lat. lacessere Gl, palpare Gl, plaudere Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lbd. lat. palpare?; E.: s. tol (1)?
tollunga 3, tolunga*, ahd., st. F. (ō): nhd. Kinderrassel, Spielzeug, Liebkosung; ne. rattle (N.), toy (N.); ÜG.: lat. crepundia Gl, (fotus) Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lsch. lat. crepundia?; E.: s. tollōn
*tolmuot?, ahd., Adj.: Hw.: vgl. as. dolmōd*
tolo* 1, ahd., sw. M. (n): nhd. Tollkirsche; ne. deadly night-shade; ÜG.: lat. (vada) Gl; Q.: Gl (11. Jh.); E.: s. tol (1), tolawurz
*tolōn?, ahd., sw. V. (2): Vw.: s. gi-
tolunga*, ahd., st. F. (ō): Vw.: s. tollunga
tonus*, lat.-ahd.?, M.: nhd. Ton (M.) (2), Klang; ne. sound (N.), tune (N.); Q.: s. Kluge s. v. Ton (M.) (2); E.: lat. tonus, M., Spannen eines Seiles, Ton (M.) (2), Donner; gr. τόνος (tónos), M., Spannung, Anspannung; idg. *ten- (1), *tend-, V., dehnen, ziehen, spannen, Pokorny 1065
topf 8, toph, ahd., st. M. (a?, i?): nhd. Kreisel, Spielreifen; ne. top (N.) (2); ÜG.: lat. genus rotae Gl, trochus Gl, turbo Gl; Q.: Gl (11. Jh.); E.: germ. *dop-, Sb., Kreisel; W.: mhd. topf, st. M., sw. M., Kreisel; nhd. (ält.-dial.) Topf, M., Topf (M.) (2), Kreisel, DW 21, 836
topfo* (1) 2, topho, ahd., sw. M. (n): nhd. Kreisel, Spielreifen; ne. top (N.) (2); ÜG.: lat. trochus Gl, turbo Gl; Q.: Gl (12. Jh.); E.: s. topf; W.: s. nhd. (ält.-dial.) Topf, M., Topf (M.) (2), Kreisel, DW 21, 836
topfo* (2) 5, topho*, ahd., sw. M. (n): nhd. Tupfen (M.), Stich, Zeichen, Mal (N.) (2), Wundmal; ne. dot (N.); ÜG.: lat. nota Gl, punctum Gl, signum Gl; Q.: Gl (10. Jh.); I.: Lbd. lat. punctum?; E.: s. topfōn; W.: mhd. topfe, sw. M., Tupf, Punkt; vgl. nhd. (ält.-dial.) Topf, M., Einsenkung, Berührung, Punkt, DW 21, 815, 836
topfōn* 2, tophōn*, ahd., sw. V. (2): nhd. tupfen; ne. dot (V.); ÜG.: lat. (interstinguere) (V.) (1) N, (variare notulis) N; Q.: N (1000); I.: Lbd. lat. variare notulis?; E.: s. germ. *duppjan, sw. V., tauchen, tupfen?; idg. *dʰeub-, Adj., tief, hohl, Pokorny 267; W.: vgl. nhd. (ält.) topfen, sw. V., „topfen“, DW 21, 843
toph, ahd., st. M. (a?, i?): Vw.: s. topf
topho (1), ahd., sw. M. (n): Vw.: s. topfo* (1)
topho* (2), ahd., sw. M. (n): Vw.: s. topfo* (2)
tophōn*, ahd., sw. V. (2): Vw.: s. topfōn*
tor* 3, ahd., st. N. (a): nhd. Tor (N.), Tür; ne. door; ÜG.: lat. foris (F.) Gl, porta I, MF; Vw.: s. burgi-, hella-; Hw.: vgl. as. dor*; Q.: Gl (Ende 8. Jh.), I (Ende 8. Jh.), MF; E.: germ. *dura-, *duram, st. N. (a), *dur-, F., Tür, Tor (N.); idg. *dʰu̯ē̆r-, *dʰur-, Sb., Tür, Tor (N.), Pokorny 278; W.: mhd. tor, st. N., Tor (N.), Tür; nhd. Tor, N., Tor (N.), DW 21, 393; Son.: Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX) (Ende 8. Jh.)
*tora?, ahd., sw. F. (n): Vw.: s. ouga-
torawartāri*, ahd., st. M. (ja): Vw.: s. torwartāri*
torc..., ahd.: Vw.: s. tork...
torcul*, ahd., st. N. (a): Vw.: s. torkul*
torcula*, ahd., st. F. (ō), sw. F. (n): Vw.: s. torkula*
torculāri, ahd., st. M. (ja): Vw.: s. torkulāri*
torculhūs*, ahd., st. N. (a): Vw.: s. torkulhūs*
torilīn* 1, ahd., st. N. (a): nhd. Törlein, Hintertür, kleine Tür; ne. backdoor, little door; ÜG.: lat. postica Gl; Hw.: vgl. as. dorilīn; Q.: Gl (Anfang 11. Jh.); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. tor; W.: mhd. tōrelīn, st. N., kleine Tür; nhd. Törlein, N., Törlein, kleines Tor, DW 21, 403
torkul* 7, torcul*, ahd., st. N. (a): nhd. Torkel, Kelter, Presse; ne. winepress; ÜG.: lat. (contusio)? Gl, prelum Gl, torcular NGl; Vw.: s. oli-; Q.: Gl (2. Viertel 9. Jh.), N, NGl; I.: Lw. lat. torculum; E.: s. lat. torculum, N., Presse, Kelter; vgl. idg. *terk-, *trek-, *tork-, *trok-, V., drehen, Pokorny 1077; W.: s. mhd. torkel, sw. F., st. M., Kelter; nhd. (ält.-dial.) Torkel, F., Torkel, Kelter, DW 21, 890; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 853b (torkul); Son.: Tgl073 = Freisinger Glossen zu Gregors Homilien II (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 6295) (2. Viertel 9. Jh.)
torkula* 2, torcula*, ahd., st. F. (ō), sw. F. (n): nhd. Torkel, Kelter, Presse; ne. winepress; ÜG.: lat. prelum Gl, torcular Gl; Q.: Gl (9./10. Jh.); I.: Lw. lat. torculum; E.: s. lat. torculum, N., Presse, Kelter; vgl. idg. *terk-, *trek-, *tork-, *trok-, V., drehen, Pokorny 1077; W.: mhd. torkel, sw. F., st. M., Kelter; nhd. Torkel, F., Torkel, Kelter, DW 21, 890
torkulāri* 1, torculāri, ahd., st. M. (ja): nhd. Torkel, Kelter; ne. winepress; ÜG.: lat. torcular Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lw. lat. torcular?; E.: s. torkul; W.: nhd. (ält.-dial.) Torkler, M., Kelter, DW 21, 895
torkulhūs* 3, torculhūs*, ahd., st. N. (a): nhd. Kelterhaus, Haus mit Ölpresse; ne. press house; ÜG.: lat. torcularium N, NGl; Q.: N (1000), NGl; I.: z. T. Lw. lat. torculārium, Lsch. lat. torcularium; E.: s. torkul, hūs
*toro?, ahd., sw. M. (n): nhd. Tor (M.), Tauber, Irrer, Narr; ne. fool (M.), deaf man; Q.: s. Kluge s. v. Tor (M.)
*torran?, ahd., (Part. Prät.=)Adj.: Vw.: s. gi-, ungi-; Hw.: s. *turran?
torrezzen* 2, ahd., sw. V. (1a): nhd. anstürmen, aufstoßen, aufbrechen; ne. attack (V.); ÜG.: lat. arietare Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lsch. lat. arietare?; E.: vgl. germ. *durzu-, *durzuz, Adj., kühn, verwegen, tapfer, mutig; idg. *dʰers-, V., angreifen, wagen, kühn sein (V.), Pokorny 259; s. idg. *dʰer- (2), *dʰerə-, V., halten, festhalten, stützen, Pokorny 252
torso 12, ahd., sw. M. (n): nhd. Stengel, Stab, Pflanzenstengel, Thyrsusstab; ne. stem (N.), staff; ÜG.: lat. genus frugis Gl, magudaris Gl, stirps oleris Gl, thyrsus Gl; Vw.: s. reba-, ruobi-; Q.: Gl (Anfang 9. Jh.); I.: Lw. lat. thyrsus; E.: s. lat. thyrsus; W.: mhd. torse, sw. M., Kohlstrunk; nhd. (ält.) Dorsche, M., F., Dorsche, Kohlstrunk, DW 2, 1304 (Dorse), DW2 6, 1285; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 853b (torso); Son.: TrT08 = Reichenauer Bibelglossar Rf. (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX) (Anfang 9. Jh.), TrT17 = Reichenauer AT-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. CXXXV,1)
torwart 1, ahd., st. M. (a)?: nhd. Türhüter, Pförtner; ne. doorkeeper; ÜG.: lat. ianitor Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lüt. lat. ianitor?; E.: s. tor, wart; W.: nhd. Torwart, M., „Torwart“, Torwächter, DW 21, 406
torwartāri* 1, torawartāri*, ahd., st. M. (ja): nhd. Torwärter, Torhüter, Pförtner; ne. doorkeeper; ÜG.: lat. (apparitor) Gl; Q.: Gl (10. Jh.); I.: Lüt. lat. ianitor?; E.: s. tor, wartāri; W.: nhd. (ält.) Torwärter, M., Torwärter, Torwächter, DW 21, 406
torwartil* 2, ahd., st. M. (a): nhd. Torwärter, Torhüter, Pförtner; ne. doorkeeper; ÜG.: lat. ianitor Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lüt. lat. ianitor?; E.: s. tor, wartil
torwarto 6, ahd., sw. M. (n): nhd. Torwärter, Pförtner, Torhüter; ne. doorkeeper; ÜG.: lat. (ianista) Gl, ianitor Gl, ostiarius (M.) Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lüt. lat. ianitor?; E.: s. tor, wart; W.: s. nhd. Torwart, M., „Torwart“, Torwächter, DW 21, 406
tōt 126, ahd., Adj.: nhd. gestorben, tot; ne. dead (Adj.); ÜG.: lat. defunctus Gl, I, N, O, OG, (mori) Ph, T, mori (= tōt sīn) N, moriens NGl, mortuus APs, B, Gl, GP, I, MF, MH, N, NGl, O, Ph, T, WH, WK, non vivere (= tōt wesan) N; Vw.: s. fora-, halb-, sāmi-; Hw.: s. lang. morddaudus; vgl. anfrk. dōd*, as. dōd; Q.: APs, B, (G), GB, Gl (nach 765?), GP, Hi (1. Hälfte 8. Jh.?, 8. Jh.), I, M, MF, MH, N, NGl, O, OG, OT, Ph, T, WH, WK; E.: germ. *dauda- (1), *daudaz, *dauþa-, *dauþaz, Adj., tot; s. idg. *dʰeu- (2), V., Sb., hinschwinden, sterben, Tod, Pokorny 260; W.: mhd. tōt, Adj., tot, gestorben; nhd. tot, Adj., tot, gestorben, DW 21, 588; R.: tōt werdan: nhd. sterben; ne. die; ÜG.: lat. defunctus esse O; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 856a (tōt); Son.: Wba01 = Wörterbuchglosse Abrogans (Paris, Bibliothèque Nationale lat. 7640)
tota 2, ahd., sw. F. (n): nhd. Patin, Taufpatin; ne. godmother; ÜG.: lat. admater Gl; Hw.: s. gota; Q.: Gl, Urk (Anfang 9. Jh.); I.: Lbd. lat. admater?; E.: s. gota, toto; W.: mhd. tote, sw. F., Patin; s. nhd. (ält.-dial.) Tote, F., Taufpatin, Patin, Patenkind, DW 21, 906 (Tot); L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 853b (tota), 2, 1036 (tota)
tōtgiboran* 1, ahd.?, (Part. Prät.=)Adj.: nhd. totgeboren; ne. still-born; ÜG.: lat. (abortivus) Gl; Q.: Gl (15. Jh.?); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. tōt, beran; W.: nhd. totgeboren, (Part. Prät.=)Adj., totgeboren, tot zur Welt kommend, DW 21, 627
*tōthaftigōn?, ahd., sw. V. (2): Vw.: s. gi-
tōtheit 4, ahd., st. F. (i): nhd. Sterblichkeit, Vergänglichkeit; ne. mortality; ÜG.: lat. (mortale) (N.) NGl, mortalitas NGl; Vw.: s. un-; Q.: NGl (2. Viertel 11. Jh.); I.: Lüt. lat. mortalitas; E.: s. tōt, heit
*tōti?, ahd., Adj. (?): Vw.: s. gi-
tōtī* 4, ahd., st. F. (ī): nhd. Tod, Sterben; ne. death; Q.: O (863-871); E.: germ. *daudī-, *daudīn, sw. F. (n), Sterben, Tod; s. idg. *dʰeu- (2), V., Sb., hinschwinden, sterben, Tod, Pokorny 260; W.: mhd. tœte, st. F., Tod; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 856b (tōtī)
tōtmeri*, ahd., st. N. (ja): Vw.: s. tōdmeri*
tōtmuori*, ahd., st. N. (ja): Vw.: s. tōdmuori*
toto 3, dodo*, ahd., sw. M. (n): nhd. Pate, Taufpate, Herr; ne. godfather; ÜG.: lat. appater? Gl, (dominus) PG, pater? Gl, (patricius) Gl, patrinus (M.) Gl, PG; Hw.: vgl. gota; Q.: Gl, PG, Urk (Anfang 9. Jh.); I.: Lbd. lat. appater?; E.: Etymologie unbekannt, EWAhd 2, 708; wohl kindliche Lallform von ahd. gota, F., Gote (F.); dieses letztlich von germ. *guda-, *gudaz, st. M. (a), Gerufener, Angerufener, Gott; germ. *guda-, *gudam, st. N. (a), Gerufener, Angerufener, Gott; s. idg. *g̑ʰū̆to-, Adj., angerufen, Pokorny 413; vgl. idg. *g̑ʰau-, *g̑ʰau̯ə-, V., rufen, anrufen, Pokorny 413; oder von einem roman. *don; von lat. dominus, M., Herr, Hausherr, Gebieter, Kaiser; lat. domus, F., Haus, Wohnung, Wohnhaus; idg. *dem-, *demə-, *demh₂-, V., bauen, zusammenfügen, Pokorny 198; W.: mhd. tote, sw. M., Pate; s. nhd. (ält.-dial.) Tot, M., Pate, Taufpate, Patenkind, DW 21, 906; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 224b (dodo), 2, 853b (toto), 2, 1036b (toto)
totoro (1) 11, ahd., sw. M. (n): nhd. Dotter, Mittelpunkt; ne. yolk; ÜG.: lat. meditullium Gl, vitellus Gl; Hw.: vgl. as. dodro*; Q.: Gl (11. Jh.); E.: germ. *dudrō-, *dudrōn, *dudra-, *dudran, sw. M. (n), Dotter, Dotterkraut; s. idg. *dʰeudʰ-, V., wirbeln, schütteln, verwirren, Pokorny 264; vgl. idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Hauch, Rauch, Pokorny 261; W.: mhd. toter, sw. M., st. N., Dotter; nhd. Dotter, M., Dotter, Eigelb, DW 2, 1313, DW2 6, 1295
totoro* (2) 4, ahd., sw. M. (n): nhd. Seide (eine Schmarotzerpflanze); ne. a plant; ÜG.: lat. cuscuta Gl, epithymus Gl; Q.: Gl (11./12. Jh.); I.: lat. beeinflusst?
*tōtsisu?, ahd., st. M. (u): Hw.: vgl. as. dōdsisu*
*totus?, lat.-ahd.?, Adj.?: Hw.: vgl. lat.-as. *dotus?
tou 28, ahd., st. M. (wa), st. N. (wa): nhd. Tau (M.), Regen (M.); ne. dew, rain (N.); ÜG.: lat. (imber) Gl, ros Gl, I, MH, N, RhC, WH, (umor) N; Vw.: s. himil-, mili-; Hw.: vgl. anfrk. dou*, as. *dou?; Q.: Gl (765), I, MH, N, RhC, WH; E.: germ. *dawwa-, *dawwaz, st. M. (a), Tau (M.), Feuchtigkeit; germ. *dawwa-, *dawwam, st. N. (a), Tau (M.), Feuchtigkeit; s. idg. *dʰeu- (1), V., laufen, rinnen, Pokorny 259; W.: mhd. tau, st. N., st. M., Tau (M.); nhd. Tau, M., Tau (M.), DW 21, 323; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 853b (tou); Son.: Sachglr = Sachglossar Hermeneumata (Vocabularius St. Galli) (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 913), Tgl059 = Darmstädter Eutychglossen (Darmstadt, Hessische Landes- und Hochschulbibliothek 739), Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX)
toub* 22, ahd., Adj.: nhd. taub, stumpf, empfindungslos, tonlos, unsinnig; ne. deaf; ÜG.: lat. (absonus) Gl, absurdus Gl, hebes N, (ingravare) N, stolidus Gl, N, surdus Gl, N, T; Hw.: vgl. anfrk. douf*, as. *dōf; Q.: G, Gl (2. Viertel 9. Jh.), N, O, OT, T; E.: germ. *dauba-, *daubaz, Adj., taub, betäubt, empfindungslos; s. idg. *dʰeubʰ-, V., Adj., stieben, rauchen, verdunkelt, Pokorny 263; vgl. idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Hauch, Rauch, Pokorny 261; W.: mhd. toup, Adj., taub; nhd. taub, Adj., taub, gehörlos, betäubt, DW 21, 162; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 853b (toub); Son.: Tgl086 = Würzburger Glossen zu den Briefen (Oxford, Bodleian Library Laud. lat. 108) (2. Viertel 9. Jh.)
*touben?, ahd., sw. V. (1a): Vw.: s. bi-, gi-, ir-; E.: germ. *daubjan, sw. V., abstumpfen; idg. *dʰeubʰ-, V., Adj., stieben, rauchen, verdunkelt, Pokorny 263; s. idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Rauch, Hauch, Pokorny 261
toubēn* 1, ahd., sw. V. (3): nhd. taub werden; ne. become deaf; ÜG.: lat. aures tinniunt (= toubēnt) Gl; Vw.: s. ir-; Q.: Gl (Ende 8. Jh.); E.: s. toub; germ. *daubēn, *daubǣn, sw. V., taub werden; s. idg. *dʰeubʰ-, V., Adj., stieben, rauchen, verdunkelt, Pokorny 263; vgl. idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Rauch, Hauch, Pokorny 261; W.: mhd. touben, sw. V., taub werden; nhd. (ält.) tauben, täuben, sw. V., taub sein (V.), taub werden, betäuben, DW 21, 169; Son.: Tgl09 = Glossen zum Jeremias-Kommentar des Hieronymus (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14425) (Ende 8. Jh.)
*toubi?, ahd., Sb.: Hw.: vgl. as. dōvi* (?)
toubī*?, ahd., st. F. (ī): nhd. Abgestumpftheit; ne. dumbness; Q.: Gl (2. Viertel 9. Jh.); E.: s. dabī (?); L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 210a (dabī); Son.: Tgl025 = Reichenauer Sündenregister (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. CXI) (2. Viertel 9. Jh.)
toudragil*? 2, ahd., st. M. (a)?: nhd. „Taustreifer“, „Tauschlepper“; ne. carrier of dew; Q.: LAl, LBai (vor 743); E.: s. tou, dragil
touf* 9, ahd., st. M. (a): nhd. Taufe; ne. baptism; ÜG.: lat. baptismus O, baptizāri (= mit toufu) O; Q.: O (863-871); I.: Lüt. lat. baptismus?; E.: s. toufen; W.: mhd. touf, st. M., Taufe; nhd. (ält.-dial.) Tauf, M., Taufe, DW 21, 185; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 854b (touf)
toufa* 1, ahd., st. F. (ō): nhd. Taufe; ne. baptism; Q.: JB (1000); I.: Lüt. lat. baptismus?; E.: s. toufen; W.: mhd. taufe, st. F., sw. F., Taufe; nhd. Taufe, F., Taufe, DW 21, 187
toufāri* 6, ahd., st. M. (ja): nhd. Täufer; ne. baptizer; ÜG.: lat. baptista T; Hw.: vgl. as. dôpāri*; Q.: OT, T (830); I.: Lüs. lat. baptista; E.: s. toufen; W.: mhd. toufære, st. M., Täufer; nhd. Täufer, M., Täufer, Taufender, Wiedertäufer, Taufpate, DW 21, 191; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 854b (toufāri)
toufen 63, ahd., sw. V. (1a): nhd. taufen; ne. baptize; ÜG.: lat. (baptismus) O, baptizare MF, MH, NGl, O, T, regimen (= toufen subst.) Gl; Vw.: s. *gi-; Hw.: s. ungitoufit*; vgl. as. dôpian*; Q.: Gl, MF (Ende 8. Jh.), MH, N, NGl, O, OT, T; I.: Lbd. lat. baptizare; E.: germ. *daupjan, sw. V., tauchen, taufen; s. idg. *dʰeub-, Adj., tief, hohl, Pokorny 267; W.: mhd. toufen, sw. V., taufen; nhd. taufen, sw. V., taufen, DW 21, 188; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 854b (toufen)
toufī 56, ahd., st. F. (ī): nhd. Taufe; ne. baptism; ÜG.: lat. baptisma NGl, baptismum Gl, NGl, baptismus E, Gl, I, MH, N, T, WH, (fons) E, lavacrum WH, (regeneratio) N, (sacramentum) Gl; Hw.: vgl. anfrk. dōpi*, as. dôpi*; Q.: E, FP, Gl (765), I, LB, MF, MH, N, NGl, OT, T, WH; I.: Lüs. lat. baptismus; E.: s. toufen; W.: mhd. toufe, st. F., sw. F., Taufe; nhd. Taufe, F., Taufe, DW 21, 187; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 854b (toufī)
*toufisli?, ahd., st. N. (ja): Hw.: vgl. as. dōpisli*
*toufit?, ahd., (Part. Prät.=)Adj.: Vw.: s. gi-, ungi-; Hw.: s. toufen
toufunga* 1, ahd., st. F. (ō): nhd. Taufe; ne. baptism; Q.: FT (Ende 8. Jh.?); I.: Lüs. lat. baptismus; E.: s. toufen; W.: mhd. töufunge, st. F., Taufe; s. nhd. (ält.) Taufung, F., Taufung, DW 21, 195; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 854b (toufunga)
tougal* 2, ahd., Adj.: nhd. verborgen, dunkel; ne. concealed, dark (Adj.); ÜG.: lat. arcana (= sō tougal girūni) I, opacus Gl; Q.: Gl (765), I; I.: Lbd. lat. arcanus?; E.: germ. *daugula-, *daugulaz, *daugala-, *daugalaz, Adj., geheim, heimlich, dunkel, verborgen; s. idg. *dʰeuk-, V., Adj., rauchen, brausen, dunkel, Pokorny 265; vgl. idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Hauch, Rauch, Pokorny 261
tougalen* 1, ahd., sw. V. (1a): nhd. verbergen; ne. conceal; ÜG.: lat. occultare T; Q.: OT, T (830); I.: Lüt. lat. occultare?; E.: s. tougal; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 855a (tougalen)
tougali* (1) 2, ahd., Adj.: nhd. verborgen, geheim; ne. concealed; ÜG.: lat. occultus T; Q.: OT, T (830); I.: Lüt. lat. occultus?; E.: s. tougal; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 855a (tougali)
tougali* (2) 1, ahd., st. N. (ja): nhd. Verborgenheit; ne. secrecy; ÜG.: lat. occultum T; Q.: T (830); I.: Lüt. lat. occultum?; E.: germ. *daugulja-, *dauguljam?, *daugalja-, *daugaljam?, st. N. (a), Verborgenheit, Heidermanns 150; s. idg. *dʰeuk-, V., Adj., rauchen, brausen, dunkel, Pokorny 265; vgl. idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Rauch, Hauch, Pokorny 261; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 855a (tougali)
tougalī* 2, ahd., st. F. (ī): nhd. Verborgenheit; ne. secrecy; ÜG.: lat. (impenetrabile) Gl, occultum T; Q.: Gl (790), OT, T; I.: Lüt. lat. occultum?; E.: germ. *daugulī-, *daugulīn, *daugalī-, *daugalīn, sw. F. (n), Verborgenheit; s. idg. *dʰeuk-, V., Adj., rauchen, brausen, dunkel, Pokorny 265; vgl. idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Rauch, Hauch, Pokorny 261; R.: in tougalī: nhd. im Verborgenen, unzugänglich; ne. in secret; ÜG.: lat. impenetrabile Gl; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 855a (tougalī); Son.: Wba02 = Samanunga (Wien, Österreichische Nationalbibliothek Cod. 162)
tougalnessi* 6, ahd., st. N. (ja): nhd. Verborgenheit; ne. secrecy; ÜG.: lat. absconditum (N.) T; Q.: OT, T (830); I.: Lüt. lat. occultum?; E.: s. tougal; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 855a (tougalnessi)
*tougalnussī?, ahd., st. F. (ī): Hw.: vgl. as. dōgalnussi
tougalo* 5, ahd., Adv.: nhd. verborgen, geheim, im Verborgenen; ne. secretly; ÜG.: lat. clam T, in occulto T, occulte T, secreto T; Q.: OT, T (830); I.: Lüt. lat. occulte?; E.: s. tougal; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 855a (tougalo)
tougan* 71, ahd., Adj.: nhd. verborgen, geheim, geheimnisvoll, heimlich, dunkel; ne. secret (Adj.), mysterious; ÜG.: lat. abditus N, (absconditum) N, absconditus N, arcana (= touganiu ding) N, arcanus N, arcuatus Gl, arcum pravum (= tougan ubil) Gl, caecus Gl, (clausus) N, inflexus Gl, (insinuatio) N, intimus N, latens N, (latere) N, ligatus Gl, mysterium (= daz tougana ding) NGl, (mysticus) Gl, obductus? Gl, obscurus NGl, occulta (= touganiu ding) N, occultus Gl, MH, N, NGl, opacus Gl, opertus N, perplexus Gl, secretus Gl, MH, N, tectus N, tenuis N, velatus N; Vw.: s. gi-; Q.: Gl (Ende 8. Jh.), MH, N, NGl, O, Psb; E.: germ. *daugana-, *dauganaz, Adj., dunkel, heimlich, geheim, verborgen; idg. *dʰeuk-, V., Adj., rauchen, brausen, dunkel, Pokorny 265; s. idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Rauch, Hauch, Pokorny 261; W.: mhd. tougen, Adj., dunkel, verborgen, heimlich; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 854b (tougan); Son.: Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX) (Ende 8. Jh.)
touganen* 1, ahd., sw. V. (1a): nhd. über heimliche Sakramente verwalten, wie ein Sakrament verrichten; ne. take care; ÜG.: lat. (administrare) Gl; Q.: Gl (10./11. Jh.); I.: Lbd. lat. administrare?; E.: s. tougen; W.: mhd. tougenen, sw. V., verbergen
touganheit* 2, ahd., st. F. (i): nhd. Geheimnis, Mysterium; ne. secret (N.); ÜG.: lat. sacramentum NGl; Q.: NGl (2. Viertel 11. Jh.); I.: Lbd. lat. sacramentum; E.: s. tougan, heit; W.: mhd. tougenheit, st. F., Heimlichkeit, Geheimnis
touganī 37, ahd., st. F. (ī): nhd. Geheimnis, Heimlichkeit, Verborgenheit, Mysterium, Dunkelheit, Geheimes, Geheimnisvolles, religiöses Geheimnis; ne. secret (N.), mystery; ÜG.: lat. abscondita (N. Pl.) NGl, arcanum (N.) Gl, N, NGl, argumentum Gl, intus in conscientia (= in des herzen touganī) N, mysterium N, NGl, mystica Gl, (mysticus) Gl, obscuritas NGl, occulta NGl, opacitas N, propositio N, recessus N, sacramentum Gl, NGl, secreta (N. Pl.) N, WH, secretum N, NGl, tenebrae N; Vw.: s. gi-, himil-; Hw.: vgl. anfrk. dougeni*; Q.: Gl (3. Viertel 9. Jh.), N, NGl, WH; I.: Lbd. lat. mysterium, sacramentum; E.: s. tougan; W.: s. mhd. tougenīe, st. F., Geheimnis, Heimlichkeit, Mysterium; R.: in touganī: nhd. heimlich; ne. secretly; ÜG.: lat. in occulto NGl; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 855a (touganī); Son.: MrT01 = Regensburger Mischglossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14747) (3. Viertel 9. Jh.), TrT09a = Reichenauer Genesisglossar (Sankt Paul, Stiftsarchiv 37/6 [früher Extrav. s. n])
touganing* 1, ahd., st. M. (a): nhd. verborgener Gott; ne. concealed god; ÜG.: lat. deus opertaneus .i. obscurus N; Q.: N (1000); I.: Lüt. lat. deus opertaneus .i. obscurus; E.: s. tougan
touganlicho*, ahd., Adv.: Vw.: s. touganlīhho*
*touganlīh?, ahd., Adj.: Vw.: s. touganlīhho*
touganlīhho* 1, touganlicho*, ahd., Adv.: nhd. geheimnisvoll; ne. mysteriously; ÜG.: lat. mystice Gl; Q.: Gl (Ende 8. Jh.); I.: Lüs. lat. mystice?; E.: s. tougan, līh (3); W.: mhd. tougenlīche, Adv., geheimnisvoll; Son.: Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX) (Ende 8. Jh.)
tougannissa* 1, ahd., st. F. (jō): nhd. Geheimnis, Geheimes, geheime Kunst; ne. secret (N.); ÜG.: lat. arcanum (N.) Gl; Q.: Gl (Anfang 9. Jh.); I.: Lüs. lat. arcanum?; E.: s. tougan; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 855a (tougannissa); Son.: TrA01 = Alphabetisches Reichenauer Bibelglossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX) (Anfang 9. Jh.)
tougano* 34, ahd., Adv.: nhd. heimlich, verborgen, unbemerkt, im Verborgenen, auf geheimnisvolle Weise, insgeheim, verstohlen; ne. secretly; ÜG.: lat. abscondere (= tougano tuon) N, clam Gl, clanculo Gl, furtim Gl, in abscondito N, invisibiliter N, in obscuris N, in occultis N, in occulto N, latenter Gl, occulte Gl, NGl, occulto N, tacite Gl, (vulgatus) N; Vw.: s. gi-; Hw.: vgl. as. dōgno*; Q.: Gl (4. Viertel 8. Jh.), N, NGl, Psb; E.: s. tougan; W.: mhd. tougen, Adv., heimlich, verborgen; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 855a (tougano); Son.: Smr01 = Murbacher Sammelglossar (Oxford, Bodleian Library Jun. 25), Tgl12 = Sankt Gallener Johannes-Glossen (Sankt Gallen, Kantonsbibliothek (Vadiana), Vadianische Sammlung, Ms. 70) (4. Viertel 8. Jh.), Tgl004 = Halitgarglossen im Ottoboni-Codex (Rom, Biblioteca Apostolica Vaticana, Ottob. lat. 3295), Tgl058 = Westfränkische Vergilglossen (Rom, Biblioteca Apostolica Vaticana Pal. lat. 1631), Wba03 = Affatim-Glossar (Oxford, Bodleian Library Jun. 25)
*touganunga?, ahd., st. F. (ō): Vw.: s. gi-
*tougen?, ahd., sw. V. (1a): Vw.: s. *ir-; Hw.: vgl. as. *dōgian?
toumado 2, ahd., sw. M. (n): nhd. „Tauwurm“, Geschwulst zwischen den Zehen, Frostbeule, Hühnerauge; ne. swelling between the toes, chilblain; ÜG.: lat. gemursa Gl, pernio Gl; Hw.: s. touwurm*; Q.: Gl (11./12. Jh.); I.: Lsch. lat. gemursa?, pernio?; E.: s. tou, mado
*toumen?, ahd., sw. V. (1a): Vw.: s. bi-; E.: germ. *dauma-, *daumaz, st. M. (a), Dunst, Geruch; idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Rauch, Hauch, Pokorny 261
touwen* 14, tewen*, ahd., sw. V. (1b): nhd. sterben, im Sterben liegen, töten, fallen; ne. die, kill (V.), fall (V.); ÜG.: lat. mori Gl, O, moribundus (= samasō touwenti) Gl, multare Gl; Vw.: s. gi-; Hw.: vgl. as. dōian; Q.: Gl, M (9. Jh.?, 810?, 830?), O; E.: germ. *daujan, st. V., sterben; idg. *dʰeu- (2), V., Sb., hinschwinden, sterben, Tod, Pokorny 260; W.: mhd. touwen, sw. V., sterben; R.: touwenti, (Part. Präs.=)Adj.: nhd. im Sterben liegend; ne. lie dying; ÜG.: lat. moribundus (= samasō touwenti) Gl; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 855a (touwen); Son.: TrT23 = Bremer Aldhelm-Glossar (Bremen, Staats- und Universitätsbibliothek Ms. b. 52)
touwenti*, ahd., (Part. Präs.=)Adj.: Vw.: s. touwen*
touwīg* 6, ahd., Adj.: nhd. tauig, betaut, taufeucht; ne. dewy; ÜG.: lat. rorulentus Gl, roscidus Gl; Hw.: vgl. as. douwag*; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lüs. lat. roscidus?; E.: s. tou; W.: mhd. touwic, Adj., betaut
touwōn* 3, ahd., sw. V. (2): nhd. tauen (V.) (1), Tau (M.) spenden, benetzen; ne. dew (V.); ÜG.: lat. rorare Gl; Q.: Gl, N (1000); I.: Lüs. lat. rorare?; E.: s. tou; W.: mhd. touwen, sw. V., tauen; nhd. tauen, sw. V., tauen, niederfließen, mit Tau netzen, DW 21, 326 (thauen)
touwurm* 3, ahd., st. M. (i): nhd. Ausschlag am Fuß, Ringelflechte, Fußflechte; ne. pimples on the foot, a sort of eczema; ÜG.: lat. serpedo Gl; Hw.: s. toumado; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lsch. lat. serpedo?; E.: s. tou, wurm
touwurz* 1, ahd.?, st. F. (i): nhd. Ackerschachtelhalm?, Hohlzahn?; ne. field horsetail?, red hamp nettle?; Q.: Gl (13. Jh.); E.: s. tou, wurz
*tra?, ahd., st. F. (ō), sw. F. (n): nhd. Baum; ne. tree; Vw.: s. affol-; Hw.: s. *tar; vgl. as. *dra?
Trā* 1, ahd., F.=ON?: nhd. Drau; ne. Drau (name of a river in Austria); ÜG.: lat. Dravus Gl; Q.: Gl (2. Hälfte 9. Jh.); W.: nhd. Drau, F.=ON, Drau
traba*? 1, lat.-ahd.?, F.: nhd. Zelt; ne. tent (N.) (1); ÜG.: lat. tenda Gl; Q.: Gl (10. Jh.)
trabo* 1, ahd., sw. M. (n)?: nhd. Treber; ne. rape (N.); ÜG.: lat. (gigarte) Gl; Q.: Gl (10. Jh.); E.: s. germ. *draba-, *drabam, st. N. (a), Hefe, Treber; s. idg. *dʰerəbʰ-, *dʰrābʰ-, *dʰrəbʰ-, Sb., Trübes, Hefe, Pokorny 252; vgl. idg. *dʰer- (1), *dʰerə-, Sb., V., Trübes, Schmutz, trüben, Pokorny 251
trabum* 1, lat.-ahd.?, N.: nhd. Zelt; ne. tent (N.) (1); ÜG.: lat. tenda Gl; Q.: Gl (12. Jh.)
trac..., ahd.: Vw.: s. trah..., trak...
trachenbluot*, ahd.?, st. N. (a): Vw.: s. trahhenbluot*
trachenwurz, ahd., st. F. (i): Vw.: s. trahhenwurz*
trachin*, ahd., st. F. (jō): Vw.: s. trahhin*
trachinna*, ahd.?, st. F. (jō): Vw.: s. trahhinna
tracho*, ahd., sw. M. (n): Vw.: s. trahho*
trackenwurz*, ahd., st. F. (i): Vw.: s. trakkenwurz*
tracko*, ahd., sw. M. (n): Vw.: s. trakko*
tractāt, ahd., st. M. (a): Vw.: s. traktāt*
*trād?, ahd., st. F. (i): Hw.: vgl. anfrk. *trēth?
trāda* 2, ahd., sw. F. (n): nhd. Faden, Saum (M.) (1); ne. string (N.), hem (N.) (1); ÜG.: lat. fimbria O; Q.: O (863-871); E.: s. germ. *þrēdu-, *þrēduz, *þrǣdu-, *þrǣduz, st. M. (u), Draht, Faden; vgl. idg. *ter- (3), *terə-, *terh₁-, *teri-, *trēi-, *trī-, *teru-, *treu-, *terh₃u-, V., reiben, bohren, drehen, Pokorny 1071
*trādila?, ahd., st. F. (ō)?, sw. F. (n)?: Hw.: vgl. anfrk. trēthila* (?)
trādo 16, ahd., sw. M. (n): nhd. Faden, Saum (M.) (1), Troddel, Franse; ne. string (N.), hem (N.) (1); ÜG.: lat. fimbria Gl, O, T, (lacinia) Gl, ora vestimenti Gl, pars extrema vestimenti Gl, (taenia) Gl, trama Gl, (villa)? Gl; Q.: Gl (Anfang 9. Jh.), O, OT, T; E.: s. germ. *þrēdu-, *þrēduz, *þrǣdu-, *þrǣduz, st. M. (u), Draht, Faden; vgl. idg. *ter- (3), *terə-, *terh₁-, *teri-, *trēi-, *trī-, *teru-, *treu-, *terh₃u-, V., reiben, bohren, drehen, Pokorny 1071; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 856b (trādo); Son.: Smr01 = Murbacher Sammelglossar (Oxford, Bodleian Library Jun. 25) (Anfang 9. Jh.)
tradung* 2, ahd., st. M. (a): nhd. Übersetzung; ne. translation; ÜG.: lat. translatio I, MF; Q.: I (Ende 8. Jh.), MF; I.: z. T. Lw. lat. trāditio; E.: s. lat. trāditio, F., Auslieferung, Übergabe, Vortrag, Lehre; vgl. lat. trādere, V., übergeben, überreichen; lat. trāns, Präp., jenseits, über; lat. dare, V., geben; vgl. idg. *ter- (5), Adv., durch, hindurch, über, Pokorny 1075; idg. *dō-, *də-, *deh₃-, V., geben, Pokorny 223
*traftī?, ahd., st. F. (ī): Vw.: s. ein-
*trafto?, ahd., Adv.: Vw.: s. ein-
*traftōn?, ahd., sw. V. (2): Vw.: s. ein-, giein-
*trāg?, ahd., Adj.: Hw.: vgl. as. trāg*
traga (1) 3, ahd., sw. F. (n): nhd. Trägerin, Trage, Tragbalken, Joch, Kettfaden, Amme; ne. carrier (F.), litter (N.), warp (N.), nurse (F.); ÜG.: lat. feretrum Gl, gerula Gl, (iugum) Gl, trama Gl; Vw.: s. obaz-, turri-; Q.: Gl (1070); E.: s. tragan; germ. *dragō-, *dragōn, sw. F. (n), Schlitten; s. idg. *dʰerāgʰ-, V., ziehen, schleifen (V.) (2), Pokorny 257; idg. *trāgʰ-, *trō̆gʰ-, V., Sb., schleppen, ziehen, laufen, Nachkommen (N.), Pokorny 1089; W.: mhd. trage, sw. F., Trage, Amme; nhd. Trage, F., Trage, Träger, Getragenes, Tragen, DW 21, 1035
*traga (2), ahd., st. F. (ō): Vw.: s. fezi-
traga* (3) 1, ahd., Sb.: nhd. Zelt?; ne. tent (N.) (1); ÜG.: lat. tenda Gl; Q.: Gl (12. Jh.)
trāga 1, ahd., st. F. (ō): nhd. Trägheit, Nachlässigkeit; ne. laziness; ÜG.: lat. ignavia Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lüt. lat. ignavia?; E.: germ. *trēgō, *trǣgō, st. F. (ō), Trägheit; s. idg. *dreg̑ʰ-, Adj., unwillig, verdrossen, schlaff, Pokorny 226; W.: mhd. træge, st. F., Trägheit; s. nhd. (ält.) Träge, F., Träge, Trägheit, DW 21, 1047
tragabetti* 14, ahd., st. N. (ja): nhd. Tragbett, Sänfte, Tragbahre, Trage; ne. sedan-chair; ÜG.: lat. (grabatus) Gl, T, lectica N, (lectulus) Gl; Q.: Gl, N, T (830); I.: Lüt. lat. grabatus, lectica; E.: s. tragan, betti; W.: nhd. Tragbett, N., Tragbett, Bett jemand liegend darin zu tragen, DW 21, 1033; L.: Seeb163a (tragabetti); Son.: Smr02 = Sankt Galler Bibelglosar III (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 299), TrA02 = Alphabetisches Pariser Bibelglossar (Paris, Bibliothèque Nationale lat. 2685), TrT17 = Reichenauer AT-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. CXXXV,1)
tragadiorna 1, ahd., st. F. (ō), sw. F. (n): nhd. „Tragmagd“, Kinderträgerin, Kinderfrau, Amme; ne. „carrier maid“; ÜG.: lat. gerula Gl; Q.: Gl (Anfang 9. Jh.); I.: Lüt. lat. gerula; E.: s. traga, diorna; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 222b (tragadiorna); Son.: TrA01 = Alphabetisches Reichenauer Bibelglossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX) (Anfang 9. Jh.)
tragafadam 1, ahd., st. M. (a): nhd. „Tragfaden“, Kordel, Heftel, Schnürband; ne. string (N.); ÜG.: lat. (fibula) Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lbd. lat. fibula?; E.: s. tragan, fadam
*tragahaft?, ahd., Adj.: Hw.: vgl. anfrk. treghaft
*tragal?, ahd., st. M. (a)?: Hw.: vgl. as. *tragal?
*tragala?, ahd., st. F. (ō): Vw.: s. fezi-
tragan (1) 166, ahd., st. V. (6): nhd. tragen, ertragen (V.), befördern, bringen, herbeibringen, zurücktragen, empfangen (V.), haben, vertreten (V.), bei sich tragen, bei sich haben, die Grundlage bilden für, einer Sache Rechnung tragen, sich erstrecken, weitergehen; ne. carry (V.), bear (V.), bring, have; ÜG.: lat. accipere (= in hanton tragan) O, afferre N, agere? Gl, apportare Gl, artifex (= list traganti) Gl, (assumere) N, baiulare B, T, baiulus (= tragantēr) Gl, capax esse N, conferre Gl, efferre Gl, T, ferre Gl, N, T, fetosus (= traganti) Gl, flammiger (= lougūn traganti) Gl, gerere Gl, MH, N, gerulus (= tragantēr) Gl, gestare MH, N, (gestare) Gl, grandaevus (= gitragan) N, importare Gl, in gestatorio (= in traganti) Gl, ingerere N, melotes (= daz fel munihha fora im tragant) Gl, (mittere) WH, mortifer (= tōd traganti) Gl, nugigerulus (= unnuzzi traganti) Gl, (oniferus) O, pati Gl, N, perferre Gl, pestifer (= tōd traganti) Gl, planthera (= den man zi krūzi tragit) Gl, portare B, Gl, I, MH, N, NGl, O, RhC, T, portator (= tragantēr) Gl, praeferre N, (quinque panes) habere O, praetendere N, referre Gl, reportare B, Gl, salutifer (= heil traganti) Gl, sufferre N, sumere Gl, (susceptibilis) N, suscipere N, sustinere N, tolerare N, tollere N, torquere Gl, uti moribus (= site tragan) N, (vegitare) Gl, vehi Gl; Vw.: s. afur-, ana-, fir-, fram-, furi-, gi-, in-, int-, miti-, ūfin-, ūz-, zi-, zisamane-, zuo-; Hw.: vgl. anfrk. dragan*, as. dragan; Q.: B, GB, Gl (765), I, MH, N, NGl, O, OT, RhC, T, WH; I.: Lbd. lat. suscipere; E.: germ. *dragan, st. V., ziehen, schleppen; idg. *dʰerāgʰ-, V., ziehen, schleifen (V.) (2), Pokorny 257?; s. idg. *trāgʰ-, *trō̆gʰ-, V., Sb., ziehen, schleppen, laufen, Nachkommen (N.), Pokorny 1089?; W.: mhd. tragen, st. V., tragen, haben, besitzen, ertragen; nhd. tragen, st. V., tragen, DW 21, 1048; R.: gitragan, (Part. Prät.=)Adj.: nhd. „getragen“, ehrwürdig; ne. venerable; ÜG.: lat. grandaevus Gl; R.: ana sih tragan: nhd. auf sich nehmen; ne. take on o.s.; R.: traganti, (Part. Präs.=)Adj.: nhd. trächtig; ne. pregnant; ÜG.: lat. fetosus Gl; R.: tragantēr, (Part. Präs. subst.=)M.: nhd. Lastträger; ne. carrier; ÜG.: lat. baiulus Gl; R.: tōd traganti: nhd. Tod bringend; ne. death bringing; ÜG.: lat. mortifer Gl, pestifer Gl; R.: unnuzzi traganti: nhd. Unnützes bringend; ne. bringing useless; ÜG.: lat. nugigerulus Gl; R.: lougūn traganti, (Part. Präs.=)Adj.: nhd. flammentragend; ne. carrying flames; ÜG.: lat. flammiger Gl; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 856b (tragan); Son.: MrT01 = Regensburger Mischglossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14747), Tgl05 = Würzburger Homiliar (Würzburg, Universitätsbibliothek M. p. th. f. 28), Tgl10 = Glossen im Maihinger Evangeliar (Augsburg, Universitätsbibliothek Cod. I. 2. 4° 2), Tgl041 = Lorscher Glossen zu Predigten (Rom, Biblioteca Apostolica Vaticana Pal. lat. 220), Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX), TrA01 = Alphabetisches Reichenauer Bibelglossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX), Wba01 = Wörterbuchglosse Abrogans (Paris, Bibliothèque Nationale lat. 7640), Wba02 = Samanunga (Wien, Österreichische Nationalbibliothek Cod. 162), Wba03 = Affatim-Glossar (Oxford, Bodleian Library Jun. 25), im Idg. gibt es keine lautlich und bedeutungsmäßig genau entsprechende Vegleichsmöglichkeit, vorausgesetzt wäre dʰragʰ
*tragan (2), ahd., (Part. Prät.=)Adj.: Vw.: s. gi-; Hw.: s. tragan (1) st. V.
*traganī?, ahd., st. F. (ī): Vw.: s. fir-, unfir-
*traganlīh?, tragantlīh?, ahd., Adj.: Vw.: s. fir-, gi-, unfir-, ungi-
tragant* 3, dragant, ahd.?, st. M. (a?, i?): nhd. Bocksdorn, Tragantgummi; ne. boxthorn, tragacanth; ÜG.: lat. dragantum Gl, tragacanthum? Gl; Q.: Gl (13. Jh.); I.: Lw. lat. dragantum, tragacanthum; E.: s. lat. dragantum, tragacanthum, N., Bocksdorn, Tragant; s. gr. τραγάκανθα (tragákantha), F., Bocksdorn, Tragant; vgl. gr. τράγος (trágos), M., Ziegenbock, Bock; vgl. idg. *terg, V., wischen, reinigen, Pokorny 1073; idg. *ter- (3), *terə-, *terh₁-, V., reiben, bohren, drehen, Pokorny 1071; W.: nhd. Tragant, M., Tragantgummi, Bocksdorn, DW 21, 1026
traganti, ahd., (Part. Präs.=)Adj.: Vw.: s. tragan
*tragantī?, ahd., st. F. (ī): Vw.: s. fir-
*tragantlīh?, ahd., Adj.: Vw.: s. *traganlīh?
tragāri 7, ahd., st. M. (ja): nhd. Träger, Lastträger, Überbringer; ne. carrier; ÜG.: lat. baiulus Gl, (gerulus) Gl, lator Gl, portator Gl, portitor (M.) (2) Gl; Vw.: s. lioht-, lugi-, pfant-, wazzar-, *wizzōd-; Hw.: vgl. anfrk. *dragere?, as. dragāri; Q.: Gl (765); I.: Lüs.?, Lbd.? lat. baiulus?, gerulus?, portator?; E.: s. tragan; W.: mhd. trager, st. M., Träger; nhd. Träger, M., Träger, DW 21, 1118; R.: unnuzi tragāri: nhd. Lügenbote, Windbeutel; ne. storyteller, liar; ÜG.: lat. nugigerulus Gl; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 858a (tragāri)
tragastuol* 5, ahd., st. M. (a): nhd. „Tragstuhl“, Tragsessel, Sänfte, Tragbahre; ne. carrying chair; ÜG.: lat. gestatorium Gl, sella gestatoria Gl; Q.: Gl (9./10. Jh.); I.: Lüs. lat. sella gestatoria; E.: s. tragan, stuol; W.: nhd. Tragstuhl, M., Tragstuhl, Stuhl der zum Transport von Menschen dient, DW 21, 1164
tragēn* 1, ahd., sw. V. (3): nhd. sich verhalten (V.), sich betragen; ne. behave; Q.: O (863-871); E.: germ. *trēgēn, *trǣgǣn, sw. V., träge werden, matt werden; s. idg. *dreg̑ʰ-, Adj., unwillig, verdrossen, schlaff, Pokorny 226; W.: mhd. tragen, sw. V., eine Richtung einnehmen
*trāgen?, ahd., sw. V. (1a): Vw.: s. gi-, ir-; E.: germ. *trēgjan, *trǣgjan, sw. V., träge machen; s. idg. *dreg̑ʰ-, Adj., unwillig, verdrossen, schlaff, Pokorny 226
trāgēn* 5, ahd., sw. V. (3): nhd. träge werden, matt werden, mürrisch werden, mürrisch sein (V.), erlahmen, sich benehmen, betragen, starr werden; ne. become lazy, become weary, be morose; ÜG.: lat. acediari Gl, languescere Gl, torpescere Gl, tricare? Gl; Vw.: s. bi-, ir-; Q.: Gl (Ende 8. Jh.); E.: s. trāgi; W.: mhd. trāgen, sw. V., träge sein (V.), träge werden; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 858a (tragēn), 2, 858b (trāgēn); Son.: Tgl005 = Weihenstephaner Cura-Glossen (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 21525), Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX) (Ende 8. Jh.)
trāgheit* 12, ahd., st. F. (i): nhd. Trägheit, Widerwille, Untätigkeit, Verdrossenheit; ne. laziness, dislike (N.); ÜG.: lat. acedia Gl, desidia Gl, inertia Gl, (repigratus) N, (tepor) Gl, torpor Gl, taedium N, veternum (N.)? Gl; Q.: Gl, N (1000); E.: s. trāgi, heit; W.: mhd. trācheit, st. F., Trägheit, Verdrossenheit; nhd. Trägheit, F., Trägheit, Faulheit, DW 21, 1133
trāgi 28, ahd., Adj.: nhd. träge, langsam, lässig, verdrossen, schlaff, nachgiebig; ne. lazy, slow (Adj.); ÜG.: lat. aestifer? Gl, deses Gl, desidens Gl, desidiosus Gl, hebes Gl, ignavus Gl, iners Gl, (lenis) Gl, piger B, Gl, N, reses Gl, segnis Gl, tardus B, Gl; Vw.: s. gi-, un-, ungi-; Hw.: vgl. as. trāgi* (2); Q.: B, GB, Gl (765), N, O; E.: germ. *trēga-, *trēgaz, *trǣga-, *trǣgaz, *trēgja-, *trēgjaz, *trǣgja-, *trǣgjaz, Adj., träge, unwillig; idg. *dreg̑ʰ-, Adj., unwillig, verdrossen, schlaff, Pokorny 226; W.: mhd. træge, Adj., träge, langsam, verdrossen; nhd. träge, Adj., Adv., träge, langsam, faul, DW 21, 1037; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 858a (trāgi); Son.: Tgl001 = Freisinger Cura-Glossen (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 6277), Tgl004 = Halitgarglossen im Ottoboni-Codex (Rom, Biblioteca Apostolica Vaticana, Ottob. lat. 3295), Tgl032 = Alcuin-Glossen im Freisinger Alcuin/Beda-Codex (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 6404), TrA01 = Alphabetisches Reichenauer Bibelglossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX), TrT13 = Murbacher alumnis-Glossar zur Benediktinerregel (Oxford, Bodleian Library Jun. 25)
trāgī 11, ahd., st. F. (ī): nhd. Trägheit, Nachlässigkeit, Lässigkeit, Untätigkeit; ne. laziness; ÜG.: lat. desidia Gl, ignavia Gl, (iners)? Gl, inertia Gl, marcor N, pigritia LB, torpor Gl, veternum (N.) Gl; Hw.: vgl. as. trāgi* (1); Q.: Gl (765?), LB, N, O; E.: germ. *trēgī-, *trēgīn, *trǣgī-, *trǣgīn, sw. F. (n), Trägheit, Langsamkeit; s. idg. *dreg̑ʰ-, Adj., unwillig, verdrossen, schlaff, Pokorny 226; W.: mhd. træge, st. F., Trägheit; nhd. (ält.) Träge, F., Träge, Trägheit, DW 21, 1047; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 858a (trāgī); Son.: Tgl001 = Freisinger Cura-Glossen (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 6277), Tgl020 = Glossen zu Hrabans De consanguineorum nuptiis im Ottoboni-Codex (Rom, Biblioteca Apostolica Vaticana, Ottob. lat. 3295), Tgl025 = Reichenauer Sündenregister (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. CXI), TrT13 = Murbacher alumnis-Glossar zur Benediktinerregel (Oxford, Bodleian Library Jun. 25), TrT24 = Zusätzliches Salzburger Canones-Glossar (Sankt Florian, Stiftsbibliothek III 222 B)
*tragida?, ahd., st. N. (ja): Vw.: s. gi-
*tragīg?, ahd., Adj.: nhd. tragend; ne. carrying; Vw.: s. ehir-
*tragil?, ahd., st. M. (a): nhd. Träger; ne. carrier; Vw.: s. ana-
*tragilo?, ahd., sw. M. (n): nhd. Träger; ne. carrier; Vw.: s. sper-
trāglīh* 1, ahd., Adj.: nhd. abgestumpft; ne. dumb; ÜG.: lat. gravis N; Q.: N (1000); I.: Lbd. lat. gravis?; E.: s. trāgi, līh (3); W.: mhd. træclich, Adj., verdrossen; nhd. (ält.) träglich, Adj., Adv., tragbar, erträglich, DW 21, 1150
trāgnissa* 1, ahd., st. F. (jō)?: nhd. Trägheit, Regungslosigkeit; ne. laziness; ÜG.: lat. torpor Gl; Q.: Gl (2. Hälfte 8. Jh.); I.: Lbd. lat. torpor; E.: s. trāgi
*trago (1), ahd., sw. M. (n): nhd. Träger; ne. carrier; Vw.: s. beri-, boga-, *bōs-, ēwa-, faz‑, fedar-, gibōs-, gold-, skala-, swert-, wiht-; Hw.: vgl. as. *drago?
*trago (2), ahd., sw. M. (n): Hw.: vgl. anfrk. trego, *drago?
trāgo 6, ahd., Adv.: nhd. träge, nachlässig, langsam, spät, zögernd, lässig; ne. lazily, slowly; ÜG.: lat. (segnius) Gl, tarde B, N; Q.: B, GB, Gl (765), N, WB; I.: Lüs. lat. tarde?; E.: s. trāgi; W.: mhd. trāge, Adv., mit Trägheit; vgl. nhd. träge, Adj., Adv., träge, langsam, faul, DW 21, 1037; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 858b (trāgo)
*tragōn?, ahd., sw. V. (2): Vw.: s. gi-
trāgōn 3, ahd., sw. V. (2): nhd. träge werden, stumpf sein (V.), verdrossen sein (V.), untätig sein (V.); ne. become lazy; ÜG.: lat. hebere Gl, piget (= trāgōt) Gl, pigrescere N; Hw.: vgl. as. trāgon; Q.: Gl (4. Viertel 8. Jh.), N; I.: Lüt. lat. pigrescere?; E.: germ. *trēgōn, *trǣgōn, sw. V., träge sein (V.); s. idg. *dreg̑ʰ-, Adj., unwillig, verdrossen, schlaff, Pokorny 226; W.: mhd. trāgen, sw. V., träge werden, verdrießen; Son.: Tgl21 = München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 4554) (4. Viertel 8. Jh.)
tragunga* 1, ahd., st. F. (ō): nhd. Last, Bürde, Getragenwerden?; ne. burden (N.) (2); ÜG.: lat. gestamen Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lüt. lat. gestamen?; E.: s. tragan; W.: nhd. (ält.) Tragung, F., Tragen, DW 21, 1165
trahan* 28, trān*, ahd., st. M. (a?, i?): nhd. Träne, Tropfen (M.); ne. tear (N.), drop (N.); ÜG.: lat. fletus N, gutta Gl, lacrima Gl, N, NGl; Hw.: vgl. anfrk. tran*, as. trahn*; Q.: Gl, N (1000), NGl; E.: germ. *trahnu-, *trahnuz, st. M. (u), Träne; idg. *dak̑ru-, N., Träne, Pokorny 179; s. idg. *ak̑ru-, Sb., Träne, Pokorny 23; W.: mhd. trahen, trān, st. M., Träne; nhd. Träne, F., Träne, DW 21, 407
trahanen* 1, ahd., sw. V. (1a): nhd. tränen, weinen, Tränen vergießen; ne. cry (V.); ÜG.: lat. tinguere ora lacrimis N; Q.: N (1000); I.: Lüs. lat. lacrimare?; E.: s. trahan; W.: mhd. trahenen, sw. V., weinen; nhd. tränen, sw. V., tränen, weinen, DW 21, 412
trahhenbluot* 2, trachenbluot*, ahd.?, st. N. (a): nhd. „Drachenblut“, Harz des Drachenbaums; ne. dragonblood, resin of the dragon-tree; ÜG.: lat. (dematan) Gl, sanguis draconis Gl; Q.: Gl (13. Jh.); I.: Lüt. lat. draco; E.: s. trahho, bluot; W.: mhd. trachenbluot, st. N., Drachenblut; nhd. Drachenblut, N., Drachenblut, DW 2, 1322
trahhenwurz* 17, trachenwurz, drahhenwurz*, dachenwurz*, drahwurz*, ahd., st. F. (i): nhd. Drachenwurz; ne. arum; ÜG.: lat. afrissa? Gl, asclepias Gl, Asclepion? Gl, cocodrillion Gl, cronica Gl, dracontea Gl, dracontium? Gl, emnion? Gl; Q.: Gl (9. Jh.); I.: Lüt. lat. dracontea; E.: s. trahho, wurz; W.: nhd. Drachwurz, F., großes Schlangenkraut, gemeines Schlangenkraut, DW 21, 1325; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 858b (trahhenwurz); Son.: Sglr07 = Althochdeutsches Apuleiusglossar (Oxford, Bodleian Library Jun. 116f) (9. Jh.)
trahhin* 2, trachin*, ahd., st. F. (jō): nhd. weiblicher Drache; ne. female dragon; ÜG.: lat. dracaena Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lüs. lat. dracaena?; E.: s. trahho
trahhinna* 1, trachinna*, ahd.?, st. F. (jō): nhd. weiblicher Drache; ne. female dragon; ÜG.: lat. dracaena Gl; Q.: Gl (13. Jh.); I.: Lüs. lat. dracaena?; E.: s. trahho
trahho* 14, tracho*, ahd., sw. M. (n): nhd. Drache (M.) (1); ne. dragon; ÜG.: lat. draco Gl, N, NGl, Ph, (draconta) Gl; Hw.: s. trakko*; Q.: Gl, N, NGl, O (863-871), Ph; E.: germ. *drako, Sb., Drache (M.) (1); s. lat. draco, M., Drache (M.) (1); s. gr. δράκων (drákōn), M., Drache (M.) (1); vgl. idg. *derk̑-, V., blicken, sehen, Pokorny 213; W.: mhd. trache, sw. M., Drache (M.) (1); nhd. Drache, M., Drache (M.) (1), DW 2, 1315, DW2 6, 1298; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 858b (trahho)
traht (1) 2, ahd., st. M. (a?, i?): nhd. Gegend, Bezirk; ne. district; ÜG.: lat. circulus Gl, tractus (M.) Gl; Q.: Gl (1175); I.: Lw. lat. tractus?; E.: s. lat. tractus, M., Ziehen, Zug, Ausdehnung, Landstrich, Gegend; vgl. lat. trahere, V., ziehen; idg. *dʰerāgʰ-, V., ziehen, schleifen (V.) (2), Pokorny 257; s. idg. *trāgʰ-, *trō̆gʰ-, V., Sb., schleppen, ziehen, laufen, Nachkommen (N.), Pokorny 1089
*traht (2), ahd., st. F. (i): Vw.: s. krūzi-
traht* (3), ahd., st. F. (ō?): Vw.: s. trahta* (3)
traht* (4) 1, ahd., st. M. (a?, i?): nhd. Trachten (N.); ne. strive (N.); ÜG.: lat. (via) Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lw. lat. tractus?; E.: s. lat. tractus, M., Ziehen, Zug, Ausdehnung, Landstrich, Gegend; vgl. lat. trahere, V., ziehen; idg. *dʰerāgʰ-, V., ziehen, schleifen (V.) (2), Pokorny 257; s. idg. *trāgʰ-, *trō̆gʰ-, V., Sb., schleppen, ziehen, laufen, Nachkommen (N.), Pokorny 1089; W.: mhd. traht, st. M., das Denken woran; s. nhd. (ält.) Tracht, F., „Tracht“, Trachten (N.), DW 21, 993
trahta* (1) 3, ahd., st. F. (ō): nhd. Trachten (N.), Streben (N.), Verlangen, Denken; ne. strive (N.), try (N.); Vw.: s. gi-, widar-; Q.: O (863-871); I.: Lw. lat. tractus (M.)?; E.: s. trahtōn; s. lat. tractāre, tractus; W.: mhd. trahte, st. F., Denken, Betrachtung; nhd. Tracht, F., „Tracht“, Trachten (N.), DW 21, 993; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 858a (trahta)
trahta* (2) 1, ahd., st. F. (ō): nhd. Zugnetz, Wurfnetz; ne. a sort of net; ÜG.: lat. (funda) Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: lat. beeinflusst?; W.: mhd. trahte, st. F., Fischzug; nhd. Tracht, F., Zug, Instrument des Fischzuges, Netz, DW 21, 994
trahta* (3) 2, traht*, ahd., st. F. (ō): nhd. aufgetragene Speise, Gericht (N.) (2); ne. meal (N.) (2); ÜG.: lat. edulium Gl, ferculum Gl; Q.: Gl (12. Jh.); E.: s. tragan?; W.: mhd. trahte, st. F., aufgetragene Speise, Gericht (N.) (2)
trahtāri* (1) 14, trehteri*, trihtere, ahd., st. M. (ja): nhd. Trichter; ne. funnel; ÜG.: lat. cantharus Gl, clepsidra Gl, infundibulum Gl, liquaminus? Gl, (tractaria) (F.)? Gl, tractarius Gl, tructaria? Gl, tructuria? Gl; Hw.: vgl. as. trahtari*; Q.: Gl (11. Jh.); E.: germ. *trahter-, M., Trichter; s. lat. trāiectōrium, N., Trichter; vgl. lat. trāicere, V., hinüberwerfen, hinwerfen; lat. trāns, Präp., jenseits, über; lat. iacere, V., werfen; vgl. idg. *ter- (5), Adv., durch, hindurch, über, Pokorny 1075; idg. *i̯ē-, *i̯ə-, V., werfen, machen, tun, Pokorny 502; W.: mhd. trahter, st. M., Trichter; nhd. Trichter, M., Trichter, DW 22, 423
*trahtāri (2), ahd., st. M. (ja): Vw.: s. bi-
trahten* 1, ahd., sw. V. (1a): nhd. betrachten, etwas betrachten, erwägen; ne. consider; Vw.: s. bi-, gi-; Q.: O (863-871); E.: germ. *trahten?, sw. V., trachten; s. lat. tractāre, V., betreiben, bedenken, behandeln, untersuchen; vgl. lat. trahere, V., ziehen; idg. *dʰerāgʰ-, V., ziehen, schleifen (V.) (2), Pokorny 257; vgl. idg. *trāgʰ-, *trō̆gʰ-, V., Sb., schleppen, ziehen, laufen, Nachkommen (N.), Pokorny 1089; W.: mhd. trahten, sw. V., erwägen, bedenken, beachten, trachten; nhd. trachten, sw. V., trachten, überlegen (V.), streben, DW 22, 995
*trahti?, ahd., st. N. (ja): Vw.: s. gi-
*trahtida?, ahd., st. F. (ō): Vw.: s. bi-
*trahtidi?, ahd., st. N. (ja): Vw.: s. gi-
*trahtōdī?, ahd., st. F. (ī): Vw.: s. bi-
trahtōn 29, ahd., sw. V. (2): nhd. betrachten, trachten, behandeln, trachten nach, streben, streben nach, überlegen (V.), bedenken, erörtern, abhandeln, meinen, erwägen; ne. treat (V.), strive (V.); ÜG.: lat. calumniari (= hintarort trahtōn) N, conferre Gl, conicere Gl, deliberare Gl, deliberatio (= trahtōnti) N, disputare N, disserere (V.) (2) N, fluctuans (= trahtōnti) Gl, intendere Gl, ordinare Gl, reputare Gl, retractare Gl, tractare B, Gl, T; Vw.: s. bi-, gi-, ir-; Hw.: vgl. as. trahton*; Q.: B, GB, Gl (nach 765?), N, O, T; E.: germ. *trahten?, sw. V., trachten; s. lat. tractāre, V., betreiben, bedenken, behandeln, untersuchen; vgl. lat. trahere, V., ziehen; idg. *dʰerāgʰ-, V., ziehen, schleifen (V.) (2), Pokorny 257; vgl. idg. *trāgʰ-, *trō̆gʰ-, V., Sb., schleppen, ziehen, laufen, Nachkommen (N.), Pokorny 1089; W.: s. mhd. trahten, sw. V., erwägen, trachten, streben; s. nhd. trachten, sw. V., trachten, überlegen (V.), streben, DW 21, 995; R.: trahtōn fona: nhd. sich beschäftigen mit; ne. occupy o.s. with s.th.; ÜG.: lat. disputare de N; R.: hintarort trahtōn: nhd. schmähen; ne. abuse (V.); ÜG.: lat. calumniari N; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 858b (trahtōn); Son.: Tgl011 = Freisinger Glossen zum Alten Testament (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 6225), Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX)
trahtunga* 2, ahd., st. F. (ō): nhd. Trachten (N.), Streben (N.), Überlegung, Betrachtung; ne. strive (N.); ÜG.: lat. pavitantia (= forhtal trahtunga) Gl, (retractatio) Gl; Vw.: s. gi-; Q.: Gl (10. Jh.); I.: Lüs. lat. tractatio?; E.: s. trahtōn; W.: mhd. trahtunge, st. F., Erwägung, Überlegung; nhd. (ält.) Trachtung, F., Nachdenken, Erwägung, Streben (N.), DW 21, 1011
*traib, lang., st. F. (ō?): Vw.: s. hari-
trakisc*, ahd., Adj.: Vw.: s. trakisk*
trakisk* 1, trakisc*, ahd., Adj.: nhd. thrazisch; ne. Thracian; ÜG.: lat. Threissa (= trakiska) Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lw. lat. Thraciscus?, thraecius?; W.: nhd. thrakisch, Adj., thrazisch, thrakisch; R.: trakiska, (subst. Adj.=)F.: nhd. Thrazierin; ne. Thracian (F.); ÜG.: lat. Threissa Gl
trakkenwurz* 3, trackenwurz*, drakkenwurz*, drackenwurz*, drakwurz*, ahd., st. F. (i): nhd. Drachenwurz; ne. arum; ÜG.: lat. asclepias? Gl, Asclepion? Gl, cronica Gl, dracontea Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lüt. lat. dracontea; E.: s. trakko, wurz; W.: nhd. Drachenwurz, F., großes Schlangenkraut, gemeines Schlangenkraut, DW 2, 1325
trakko* 6, tracko*, ahd., sw. M. (n): nhd. Drache (M.) (1); ne. dragon; ÜG.: lat. draco Gl, draconta? Gl, (Sirenes) Gl; Hw.: s. trahho*; Q.: Gl (1. Drittel 9. Jh.); E.: germ. *drako, Sb., Drache (M.) (1); s. lat. draco, M., Drache (M.) (1); s. gr. δράκων (drákōn), M., Drache (M.) (1); vgl. idg. *derk̑-, V., blicken, sehen, Pokorny 213; W.: mhd. tracke, drache, sw. M., Drache (M.) (1); s. nhd. Drache, M., Drache (M.) (1), DW 2, 1315, DW2 6, 1298; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 858b (tracko); Son.: Tgl012 = Die Würzburger Jesaias-Glossen (Würzburg, Universitätsbibliothek M. p. th. f. 20) (1. Drittel 9. Jh.)
traktāt* 1, tractāt, ahd., st. M. (a): nhd. Traktat, Predigt, Abhandlung; ne. treatise; ÜG.: lat. tractatus? Gl, tractus (M.)? Gl; Q.: Gl (Ende 8. Jh.); I.: Lw. lat. tractātus; E.: s. lat. tractātus, M., Behandlung; vgl. lat. tractāre, betreiben, bedenken, behandeln, untersuchen; vgl. lat. trahere, V., ziehen; idg. *dʰerāgʰ-, V., ziehen, schleifen (V.) (2), Pokorny 257; vgl. idg. *trāgʰ-, *trō̆gʰ-, V., Sb., schleppen, ziehen, laufen, Nachkommen (N.), Pokorny 1089; W.: mhd. tractāt, st. M., Traktat, Abhandlung; nhd. Traktat, M., N., Traktat, Abhandlung, DW 21, 1014 (Tractat)
trāma 1, ahd., st. F. (ō)?, sw. F. (n)?: nhd. Weberschiffchen, Einschlag; ne. shuttle (N.), weaver’s shuttle; ÜG.: lat. filus intra stamen currens Gl; Q.: Gl (10. Jh.); I.: Lw. lat. trāma?; E.: s. lat. trāma, F., aufgezogenen Fäden, Kette; vgl. lat. trahere, V., ziehen; idg. *dʰerāgʰ-, V., ziehen, schleifen (V.) (2), Pokorny 257; s. idg. *trāgʰ-, *trō̆gʰ-, V., Sb., schleppen, ziehen, laufen, Nachkommen (N.), Pokorny 1089, EWAhd 2, 753
trān (1) 1, ahd.?, st. M. (a?, i?): nhd. Drohne; ne. drone (N.) (1); ÜG.: lat. fucus (M.) (2) Gl; Hw.: s. trāno*; vgl. as. drān; Q.: Gl (14. Jh.); E.: germ. *drēni-, *drēniz, st. M. (i), Drohne; germ. *drenō-, *drenōn, *drena-, *drenan, sw. M. (n), Drohne; vgl. idg. *dʰer- (3), *dʰereu-, *dʰrē̆n-, V., murren, brummen, dröhnen, Pokorny 255
trān (2), ahd., st. M. (a?, i?): Vw.: s. trahan*
*trāna?, ahd., st. F. (ō)?, sw. F. (n)?: Hw.: vgl. as. drāna*?
tranc, ahd., st. M. (a): Vw.: s. trank*
trancāri*, ahd., st. M. (ja): Vw.: s. trankāri
tranchūs, ahd., st. N. (a): Vw.: s. trankhūs*
tranckoph*, ahd.?, st. M. (a): Vw.: s. trankkopf*
trancscif*, ahd., st. N. (a): Vw.: s. trankskif*
trank* 42, tranc, ahd., st. M. (a): nhd. Trank, Getränk, Trinken, Trunk, Absud; ne. drink (N.); ÜG.: lat. (antidotum) Gl, apozema Gl, confectum (= gijerit trank) Gl, (contradatum)? Gl, (factum) (= gijerit trank) Gl, haustus N, liquor Gl, WH, patera Gl, poculum Gl, N, potio Gl, potus B, Gl, NGl, T, sicera Gl, temetum Gl; Vw.: s. apful-, epfil-, lūttar-, *ubar-; Hw.: vgl. anfrk. drank*, as. drank; Q.: AB, B, BG, BR, GB, Gl (765), MB, N, NGl, RB, T, WH; E.: germ. *dranka-, *drankaz, st. M. (a), Trank; s. idg. *dʰreg̑-, V., ziehen, gleiten, streifen, Pokorny 273; W.: mhd. tranc, st. N., st. M., Trank, Getränke, Trinken, Trinkgelage; s. nhd. Trank, M., N., Trank, Getränk, Trinken, DW 21, 1189; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 861b (trank); Son.: TrT03 = Tegernseer Canones-Glossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 19417), TrT05 = Regensburger Vitenglossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14747), Wba02 = Samanunga (Wien, Österreichische Nationalbibliothek Cod. 162)
trankāri 2, trancāri*, ahd., st. M. (ja): nhd. Trinker, Säufer; ne. drinker; ÜG.: lat. (bibulus) Gl, potator Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lüs. lat. potator?; E.: s. trank; W.: vgl. mhd. trenkære, st. M., Säufer; nhd. (ält.) Tränker, M., Trinker, DW 21, 1223
trankhūs* 16, tranchūs, ahd., st. N. (a): nhd. Wirtshaus, Trinkstube, Schenke; ne. inn; ÜG.: lat. balnea Gl, locus bibendi Gl, (pandochium) Gl, (popina) Gl, (propola) Gl, taberna vinaria Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lüt. lat. locus bibendi; E.: s. trank, trinkan, hūs
trankkopf* 1, tranckoph*, ahd.?, st. M. (a): nhd. Trinkbecher, Trinkgeschirr; ne. mug (N.); ÜG.: lat. cantharus Gl, cantharus aquarius? Gl; Q.: Gl (13. Jh.); I.: Lsch. lat. cantharus?; E.: s. trank, trinkan, kopf
trankskif* 1, trancscif*, ahd., st. N. (a): nhd. „Trinkschiff“, nachenförmiges Trinkgefäß; ne. drinking-vessel (ship-shaped); ÜG.: lat. cymbium Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lsch. lat. cymbium; E.: s. trank, trinkan, skif
trāno* 1, ahd., sw. M. (n): nhd. Drohne; ne. drone (N.) (1); ÜG.: lat. fucus (M.) (2) Gl; Hw.: s. treno; vgl. as. drāno; Q.: Gl (11. Jh.); E.: s. treno; s. germ. *drēni-, *drēniz, st. M. (i), Drohne; germ. *drenō-, *drenōn, *drena-, *drenan, sw. M. (n), Drohne; vgl. idg. *dʰer- (3), *dʰereu-, *dʰrē̆n-, V., murren, brummen, dröhnen, Pokorny 255
*trapfa?, ahd., st. F. (ō)?, sw. F. (n)?: Hw.: vgl. as. *trappa?; E.: s. germ. *trapjan, sw. V., treten, stampfen?; idg., *dreb-, V., laufen, treten, zittern, Pokorny 204; idg. *der- (3), *drā-, V., laufen, treten, Pokorny 204
*trappa?, lang., sw. F. (n)?: nhd. Falle, Schlinge; ne. trap (N.), loop (N.) (2); Hw.: s. trapun*; vgl. as. trappa; Q.: it. trappare, mit der Schlinge fangen, piemont. trape, zwei krumme verbundene Holzstücke in denen Heu für das Wild zurechtgelegt wird, monferrat. trappa, große Rute, genues. trappa, Stab, Rute, trappola (roman.), Fallstrick, Mausefalle; E.: s. mlat. trappa, F., Falle
trapun* 2, ahd., Sb.: nhd. Zelt; ne. tent (N.); ÜG.: lat. tenda Gl; Hw.: s. lang. *trappa?; Q.: Gl (12. Jh.)
trat*, ahd., st. F. (ō?): Vw.: s. trata
trata 3, trat*, ahd., st. F. (ō): nhd. Gemeinland, Zertrampeln, Weg, Viehtrift, Auslauf; ne. common land, trample (N.), way (N.), cattle range; ÜG.: lat. ager compascuus Gl, conculcatio Gl, via Gl; Vw.: s. wega-; Hw.: s. tretan; vgl. as. trada*; Q.: Gl (10. Jh.); E.: germ. *tradō, st. F. (ō), Tritt, Weg; s. idg. *dreu-, V., laufen, treten, Pokorny 204?; vgl. idg. *der- (3), *drā-, V., laufen, treten, Pokorny 204; W.: mhd. trat, st. F., Treten, Tritt, Weide (F.) (2), Viehtritt; nhd. (ält.) Tratt, F., Viehweide, Brachland, DW 21, 1279
*trātan?, ahd., red. V.: Vw.: s. in-; Hw.: vgl. as. *drādan?; E.: s. germ. *drēdan, *drǣdan, st. V., fürchten
*trausjan, lang., V.: nhd. herabstürzen; ne. tumble down; Q.: it. strosciare, herabströmen, it. troscia, vom Wasser gebildete Rinne
*trausjo, lang., Sb.: Vw.: s. gā-
trazawurz* 1, ahd.?, st. F. (i)?: nhd. Schwalbenwurz?; ne. swallowwort; ÜG.: lat. (cardus)? Gl, (cicuta) Gl; Q.: Gl (14. Jh.); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. wurz
Trazia* 1, ahd., F.: nhd. Thrakien; ne. Thracia; ÜG.: lat. Thracia N; Q.: N (1000); I.: Lw. lat. Thrācia; E.: s. lat. Thrācia, F.=ON, Thrakien; gr. Θρᾴκη (Thrákē), F.=ON, Thrakien
trazisc*, ahd., Adj.: Vw.: s. trazisk*
trazisk* 1, trazisc*, ahd., Adj.: nhd. thrakisch, auf thrakische Weise; ne. Thracian; ÜG.: lat. Thraecius N; Q.: N (1000); I.: Lw. lat. Thraecius; E.: s. lat. Thraecius, Adj., thrakisch; vgl. lat. Thrāces, M. Pl., Thraker; gr. Θρᾷκες (Thrákes), M. Pl., Thraker; W.: nhd. thrazisch, Adj., thrakisch, thrazisch; R.: in traziskūn: nhd. auf thrakische Weise; ne. in a Thrakian way
trebenōn* 1, ahd., sw. V. (2): nhd. plagen; ne. plague (V.); ÜG.: lat. tribulare N; Q.: N (1000); E.: s. germ. *draban, st. V., hauen; idg. *dʰrebʰ-, V., zerbrechen, zermalmen, töten, Pokorny 272
trec..., ahd.: Vw.: s. treh...
*tref?, ahd., st. M. (a?, i?), st. N. (a?): Hw.: vgl. anfrk. dref
treffan* 52, ahd., st. V. (4): nhd. treffen, zielen, betreffen, sich beziehen, schlagen, gelangen, eintreffen, sich auszeichnen, führen, gehören, gehören zu, jemanden betreffen, jemanden angehen, erschüttern; ne. hit (V.), aim (V.), concern (V.); ÜG.: lat. (alienus) N, appetere Gl, (comparare) N, (comprehendere) Gl, concutere Gl, (esse) O, ferire Gl, (numerare) N, percellere Gl, percutere Gl, pertinere Gl, NGl, (porta) N, praeeminere WH, prominere Gl, pulsare Gl, quid est (= waz triffit) N, referre N, reperire WH, spectare Gl, tangere N; Vw.: s. ana-, folla-, furi-, gi-, ubar-, zuogi-; Hw.: vgl. anfrk. drepan*, as. *drepan?; Q.: Gl (nach 765?), N, NGl, O, WH; E.: germ. *drepan, st. V., streichen, stoßen, schlagen; idg. *dʰrebʰ-, *dʰreb-, V., zerbrechen, zermalmen, töten, Pokorny 272?; W.: mhd. trëffen, st. V., betreffen, zusammentreffen, kämpfen, treffen (tr.), antreffen, angehen; nhd. treffen, st. V., treffen, berühren, erreichen, begegnen, DW 21, 1586; R.: treffan zi: nhd. führen, gehören, gehören zu, betreffen, jemanden betreffen, angehen, jemanden angehen; ne. belong to, concern s.o.; R.: treffan darasun: nhd. dahin gehören, betroffen sein (V.); ne. belong there, be concerned; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 859a (treffan); Son.: TrT05 = Regensburger Vitenglossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14747)
trefso* 1, trespo*, ahd., sw. M. (n): nhd. Roggentrespe, Unkraut; ne. common bromegrass; ÜG.: lat. lolium Gl; Hw.: vgl. as. drespo; Q.: Gl (9. Jh.); W.: mhd. trëfse, sw. M., Lolch, Trespe; nhd. Trespe, F., Trespe, unter dem Getreide wachsendes Unkraut, DW 22, 171
*tregan?, ahd., st. V. (5): nhd. leid sein (V.); ne. be (V.) sick of; Hw.: vgl. as. tregan; E.: germ. *tregan?, st. V., zäh werden, träg werden, betrüben; vgl. idg. *dreg̑ʰ-, Adj., unwillig, verdrossen, schlaff, Pokorny 226
*tregidi?, ahd., st. N. (ja): Vw.: s. gi-
tregil 9, ahd., st. M. (a): nhd. Träger, Lastträger, Überbringer, Lastvieh; ne. carrier; ÜG.: lat. baiulus Gl, (dromedus) Gl, (feretrum)? Gl, portatrix Gl, portitor (M.) (2) Gl, N; Vw.: s. skilt-, swert-, wazzar-; Hw.: vgl. as. thregil; Q.: Gl, N (1000); I.: Lbd. lat. dromedus?; E.: germ. *dragila-, *dragilaz, st. M. (a), Träger; s. idg. *dʰerāgʰ-, V., ziehen, schleifen (V.) (2), Pokorny 257?; s. idg. *trāgʰ-, *trō̆gʰ-, V., Sb., schleppen, ziehen, laufen, Nachkommen (N.), Pokorny 1089?; W.: mhd. tregel, st. M., Träger; nhd. (ält.-dial.) Trägel, M., Träger, DW 21, 1048
trehanēn* 5, ahd., sw. V. (3): nhd. glimmen, unter der Asche glimmen, erlöschen; ne. glow (V.); ÜG.: lat. (pigrescere) Gl, senescere Gl, (sopire) Gl, tepere Gl; Vw.: s. bi-; Q.: Gl (Anfang 11. Jh.); I.: Lbd. lat. pigrescere?, senescere?; E.: s. germ. *trekan, st. V., stoßen, ziehen, scharren?; idg. *dereg-, V., ziehen, Pokorny 209; vgl. idg. *der- (4), V., schinden, spalten, Pokorny 206
*trehhan?, *trechan?, ahd., st. V. (4): Vw.: s. bi-; E.: germ. *trekan, st. V., stoßen, ziehen, scharren?; idg. *dereg-, V., ziehen, Pokorny 209; s. idg. *der- (4), V., schinden, spalten, Pokorny 206
trehteri*, ahd., st. M. (ja): Vw.: s. trahtāri*
treiben* 3, ahd., sw. V. (1a): nhd. verfolgen; ne. persecute; ÜG.: lat. agere N, persequi N, tribulare N; Q.: N (1000); E.: s. germ. *dreiban, st. V., treiben; idg. *dʰreibʰ-, V., treiben, stoßen, Pokorny 274; vgl. idg. *dʰer- (1), *dʰerə-, Sb., V., Trübes, Schmutz, trüben, Pokorny 251; W.: s. nhd. (ält.) treiben, sw. V., brünstig sein (V.), DW 22, 75
*treis?, ahd., Sb.: nhd. Acker, Brache; ne. field (N.); Q.: ON
trembil 14, ahd., st. M. (a): nhd. Gewand, mantelartiges Obergewand, Umhang, Mantel; ne. garment; ÜG.: lat. amictus Gl, laena Gl, paenula Gl, toga Gl, trabea Gl; Hw.: vgl. as. drembil*; Q.: Gl (10. Jh.); I.: Lbd. lat. amictus?, toga?; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 859a (trembil), 2, 1037 (trembil)
trenca*, ahd., st. F. (ō): Vw.: s. trenka*
trendila* 1, trindila*, ahd., st. F. (ō)?, sw. F. (n)?: nhd. Trendel, Kreisel; ne. spinning top; ÜG.: lat. turbo Gl; Hw.: s. trennila; Q.: Gl (2. Hälfte 11. Jh.); W.: s. mhd. trendel, F., Kugel, Kreisel; s. nhd. (ält.-dial.) Trendel, M., F., Rundung, drehbarer Gegenstand, Wirbel, DW 22, 106
trenka* 1, trenca*, ahd., st. F. (ō): nhd. Tränke; ne. watering-place; ÜG.: lat. ducere adaquare (= leiten zi trenku) T; Q.: T (830); E.: vgl. germ. *drankjan, sw. V., tränken; s. idg. *dʰreg̑-, V., ziehen, gleiten, streifen, Pokorny 273, Seebold 165; W.: s. mhd. trenke, st. F., Tränke; s. nhd. Tränke, F., Tränke, Handlung des Tränkens, Ort des Tränkens, DW 21, 1204; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 861b (trenka)
trenken* 21, ahd., sw. V. (1a): nhd. tränken, zu trinken geben, trinken; ne. water (V.); ÜG.: lat. adaquare N, (figere) N, irrorare N, madefacere WH, poculum ferre N, potare Gl, N, NGl, potum agere Gl, potum dare N; Vw.: s. *fir-, gi-, ir-, ubar-; Hw.: vgl. anfrk. drenken*, as. *drėnkian?; Q.: Gl (9. Jh.), N, NGl, O, WH; E.: germ. *drankjan, sw. V., tränken; s. idg. *dʰreg̑-, V., ziehen, gleiten, streifen, Pokorny 273, Seebold 165; W.: mhd. trenken, sw. V., tränken, ertränken; nhd. tränken, sw. V., tränken, DW 21, 1208; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 861b (trenken)
trenkī* 1, ahd., st. F. (ī): nhd. Tränke; ne. watering-place; ÜG.: lat. (adaquare) (N.)? Gl, (aquare) (N.)? Gl; Q.: Gl (10. Jh.); I.: Lüt. lat. adaquare?; E.: s. trenka; W.: s. mhd. trenke, st. F., Tränke; s. nhd. Tränke, F., Tränke, Handlung des Tränkens, Ort des Tränkens, DW 21, 1204
trenkila* 1, ahd., st. F. (ō)?, sw. F. (n)?: nhd. Schelle; ne. bell (N.); ÜG.: lat. tintinnabulum Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lsch. lat. tintinnabulum?
trennen* 1, ahd., sw. V. (1a): nhd. trennen, auftrennen, zerreißen?; ne. separate (V.), rip (V.) (1); ÜG.: lat. dissuere Gl; Vw.: s. int-, zi-; Q.: Gl (12. Jh.); E.: germ. *trannjan?, sw. V., trennen, spalten; vgl. idg. *der- (4), V., schinden, spalten, Pokorny 206?; idg. *der- (3), *drā-, V., laufen, treten, Pokorny 204, Seebold 508?; W.: mhd. trennen, sw. V., trennen, scheiden, spalten; nhd. trennen, sw. V., trennen, DW 22, 111
trennila 1, ahd., st. F. (ō)?, sw. F. (n)?: nhd. Kreisel; ne. spinning top; ÜG.: lat. turbo Gl; Hw.: s. trendila*; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lsch. lat. turbo?; E.: s. germ. *trannjan?, sw. V., trennen, spalten; vgl. idg. *der- (4), V., schinden, spalten, Pokorny 206?; idg. *der- (3), *drā-, V., laufen, treten, Pokorny 204, Seebold 508?
*trennilōn?, ahd., sw. V. (2): Vw.: s. duruh-
*treno?, lang., Sb.: nhd. Unterarm; ne. forearm; Hw.: s. treno* (2)
treno (1) 30, ahd., sw. M. (n): nhd. Drohne; ne. drone (N.) (1); ÜG.: lat. (api similis) Gl, fucus (M.) (2) Gl, (vermiculus)? Gl, vespa Gl; Hw.: s. trāno*; vgl. as. dreno*; Q.: Gl (3. Viertel 9. Jh.); E.: germ. *drenō-, *drenōn, *drena-, *drenan, sw. M. (n), Drohne; vgl. idg. *dʰer- (3), *dʰereu-, *dʰrē̆n-, V., murren, brummen, dröhnen, Pokorny 255; W.: mhd. tren, trien, sw. M., Brutbiene, Drohne, Hummel (F.); L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 859b (treno); Son.: Sglr01 = Sankt Galler Sachglossare (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 299) (3. Viertel 9. Jh.), Tgl010 = Südrheinfränkische Priscian-Glossen (Wolfenbüttel, Herzog August Bibliothek Cod. Guelf. 50 Weissenburg) (Mitte 9. Jh.)
treno* (2) 1, ahd., sw. M. (n)?: nhd. Fußsohle; ne. sole (N.); ÜG.: lat. planta Gl, solum (N.) Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: lat. beeinflusst?
trepezzen* 1, trepizzen*, ahd., sw. V. (1a): nhd. galoppieren; ne. galop (V.); ÜG.: lat. quadrupedans (= trepezzenti) Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lsch. lat. quadrupedans?; E.: s. germ. *trapjan, sw. V., treten, stampfen?; idg. *dreb-, V., laufen, treten, zittern, Pokorny 204; vgl. idg. *der- (3), *drā-, V., laufen, treten, Pokorny 204
trepizzen*, ahd., sw. V. (1a): Vw.: s. trepezzen*
treso 30, triso, ahd., st. M. (wa), st. N. (wa): nhd. Schatz, Speicher, Schatzkammer; ne. treasure (N.), store (N.); ÜG.: lat. (architector)? Gl, bonum (N.) O, potestas O, talentum O, thesaurus Gl, N, NGl, O, T; Hw.: vgl. as. *tresa?, *tresūr?; Q.: G, Gl (765), N, NGl, O, OT, T; I.: Lw. lat. thēsaurus; E.: s. lat. thēsaurus, M., Vorrat, Schatz; gr. θησαυρός (thēsaurós), M., Schatz; W.: mhd. trëse, trise, sw. M., Schatz, Schatzkammer; nhd. (ält.) Trese, F., Archiv, DW 22, 163; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 859b (treso); Son.: Wba01 = Wörterbuchglosse Abrogans (Paris, Bibliothèque Nationale lat. 7640)
tresofaz* 2, ahd., st. N. (a): nhd. Schatzbehälter; ne. treasure case; ÜG.: lat. corbona T, thesaurus T; Q.: OT, T (830); I.: Lbd. lat. corbona, Lüt. lat. thesaurus; E.: s. treso, faz; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 287b (tresofaz)
tresohūs* 12, trisohūs, ahd., st. N. (a): nhd. Schatzkammer; ne. treasury; ÜG.: lat. aerarium Gl, gazophylacium Gl, T, (statuarium) (N.) Gl; Hw.: vgl. as. tresahūs*; Q.: Gl (Ende 8. Jh.), T; I.: Lbd.?, Lüt.? lat. gazophylacium?, Lüs. lat. domus thesaurī?, Lüt. lat. locus thesaurī?; E.: s. treso, hūs; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 438a (tresohūs); Son.: Tgl004 = Halitgarglossen im Ottoboni-Codex (Rom, Biblioteca Apostolica Vaticana, Ottob. lat. 3295), Tgl016 = Würzburger Glossen zum Alten Testament (Oxford, Bodleian Library Laud. lat. 92), Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX) (Ende 8. Jh.), TrA01 = Alphabetisches Reichenauer Bibelglossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX), TrT06 = Sankt Galler Bibelglossar I (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 295), Wba02 = Samanunga (Wien, Österreichische Nationalbibliothek Cod. 162)
tresokamara* 14, trisokamara*, ahd., st. F. (ō): nhd. Schatzkammer; ne. treasury; ÜG.: lat. aerarium Gl, arcarium (N.) Gl, (cella) Gl, corbona Gl, gazophylacium Gl, thesaurarium (N.) Gl; Hw.: vgl. as. tresakamara*; Q.: Gl (2. Viertel 9. Jh.); I.: Lüt. lat. thesaurarium; E.: s. treso, kamara; W.: mhd. trësekamere, trisekamere, F., Schatzkammer; nhd. (ält.) Tresekammer, F., Schatzkammer, Archiv, Kanzlei, DW 22, 163; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 458a (tresokamara); Son.: Tgl011 = Freisinger Glossen zum Alten Testament (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 6225), TrT22 = Kölner Genesisglossar (Köln, Dombibliothek CVII) (2. Viertel 9. Jh.)
tresokamarāri* 4, trisokamarāri*, ahd., st. M. (ja): nhd. Schatzkämmerer, Schatzmeister; ne. treasurer; ÜG.: lat. aerarius (M.) Gl, arcarius (M.) Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lüt. lat. aerarius; E.: s. treso, kamarāri
tresokar* 1, trisokar*, ahd., st. N. (a): nhd. Schatztruhe, Schatzkammer; ne. treasure casket; ÜG.: lat. aerarium Gl; Q.: Gl (Ende 8. Jh.); I.: Lüt. lat. aerarium?; E.: s. treso, kar; Son.: Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX) (Ende 8. Jh.)
tresokiot* 2, trisokiot*, ahd., st. M. (a?, i?): nhd. Geldbeutel, Geldtasche; ne. purse (N.); ÜG.: lat. loculus Gl; Q.: Gl (9. Jh.); I.: Lsch. lat. loculus?; E.: s. treso, kiot
trespellius 1, lat.-ahd.?, M.: nhd. Dreifach-Begatter; ne. three-time-begetter; Q.: LSal (3. Viertel 8. Jh.); E.: s. lat. trēs, Num. Kard., drei, ein paar, einige; idg. *trei-, Num. Kard., drei, Pokorny 1090; Hinterglied vielleicht mit der Bedeutung „Stier“; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 1035a (trespellius)
trespo*, ahd., sw. M. (n): Vw.: s. trefso*
trestir 14, ahd., st. N. (iz/az): nhd. Trester, Abfall; ne. husks (Pl.); ÜG.: lat. (acinum) Gl, (amurca) Gl, phagolidori? (.i. hoc est manducans senecias) Gl, quisquiliae Gl, senecia Gl, vinacea (N. Pl.) N, vinaceum (N.) Gl; Vw.: s. oli-, wīn-; Q.: Gl (Ende 8. Jh.), N; E.: germ. *drahsta-, *drahstam, st. N. (a), Bodensatz, Trester; s. idg. *dʰer- (1), *dʰerə-, Sb., V., Trübes, Schmutz, trüben, Pokorny 251; W.: s. mhd. trester, Pl., Treber; nhd. Trester, N., Trester, Rückstand des gekelterten Weines, DW 22, 178; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 859b (trestir); Son.: Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX) (Ende 8. Jh.), TrA01 = Alphabetisches Reichenauer Bibelglossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX)
*tret?, ahd., st. M. (a?, i?): Vw.: s. ana-, gi-
*treta?, ahd., sw. F. (n): Vw.: s. umbi-, wega-
tretan* 20, ahd., st. V. (5): nhd. treten, betreten (V.), zertreten (V.), bedrängen, zerstampfen; ne. tread (V.), trample (V.); ÜG.: lat. atterere Gl, calcare N, O, T, conculcare Gl, O, exterere Gl, terere Gl; Vw.: s. bi-, fir-, gi-, missi-, widar-, ūf-, *zi-, zuo-; Hw.: vgl. anfrk. tredan*, as. *tredan?; Q.: Gl (Anfang 9. Jh.), N, O, OT, T; E.: westgerm. *tredan, st. V., treten; s. idg. *dreu-, V., laufen, treten, Pokorny 204?; vgl. idg. *der- (3), *drā-, V., laufen, treten, Pokorny 204; W.: mhd. trëten, st. V., treten, betreten (V.); nhd. treten, st. V., treten, DW 22, 183; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 859b (tretan); Son.: TrA03 = Sankt Galler alphabetisches confecta-Glossar (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 299), TrT14 = Konstanzer confecta-Glossar (Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, HB VI 109), TrT15 = Berliner confecta-Glossar (Berlin, Staatsbibliothek zu Berlin Preußischer Kulturbesitz Ms. Phillipps 1741)
tretanōd* 1, ahd., st. M. (a?, i?): nhd. Tanz; ne. dance (N.); ÜG.: lat. saltatio N, tripudium N; Q.: N (1000); I.: Lüt. lat. saltatio?; E.: s. tretanōn
tretanōn* 1, ahd., sw. V. (2): nhd. ausschlagen, nach hinten ausschlagen; ne. kick (V.); ÜG.: lat. calcitrare Gl; Q.: Gl (10. Jh.); I.: Lüs. lat. calcitrare?; E.: s. tretan
tretantlīh* 1, ahd., Adj.: nhd. tretbar, betretbar, begehbar; ne. treadable; ÜG.: lat. calcabilis Gl; Q.: Gl (Ende 8. Jh.); I.: Lüs. lat. calcabilis?; E.: s. tretan, līh (3); Son.: Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX) (Ende 8. Jh.)
tretāri 2, ahd., st. M. (ja): nhd. Tänzer; ne. dancer; ÜG.: lat. saltator Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lüs. lat. saltator?; E.: s. tretan; W.: nhd. (ält.) Treter, M., „Treter“, DW 22, 238
tretārinna* 1, ahd., st. F. (jō): nhd. Tänzerin; ne. dancer (F.); ÜG.: lat. saltatrix Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lüs. lat. saltatrix?; W.: nhd. (ält.) Treterin, F., „Treterin“, DW 22, 239
tretten* 3, ahd., sw. V. (1a): nhd. betreten (V.), oft betreten, zertreten (V.), zermalmen; ne. enter, trample (V.); ÜG.: lat. proterere Gl, terere Gl, tumultus (= tretten subst.) Gl; Vw.: s. fir-; Q.: Gl (12. Jh.); E.: germ. *tradjan, sw. V., treten, zertreten (V.); s. idg. *dreu-, V., laufen, treten, Pokorny 204; idg. *der- (3), *drā-, V., laufen, treten, Pokorny 204; W.: mhd. tretten, sw. V., treten (intr.), niedertreten (tr.), zerstampfen
trettōd* 1, ahd., st. M. (a?, i?): nhd. Treten; ne. tread (N.); ÜG.: lat. (conculcare) N; Q.: N (1000); I.: Lüt. lat. conculcatio?; E.: s. trettōn
trettōn* 14, ahd., sw. V. (2): nhd. treten, betreten (V.), treten auf, niedertreten, mit Füßen treten; ne. tread (V.), enter; ÜG.: lat. calcare N, conculcare N, NGl, premere N; Q.: N (1000), NGl; E.: germ. *treddōn, sw. V., treten, schreiten; s. idg. *dreu-, V., laufen, treten, Pokorny 204; idg. *der- (3), *drā-, V., laufen, treten, Pokorny 204
treudis, trudis, lat.-ahd., Sb.: nhd. Fessel (F.) (1), Fußfessel; ne. fetter (N.); Q.: Urk (4. Viertel 8. Jh.); E.: s. druoh*; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 1014a (treudis)
treuga 1 und häufiger, lat.-ahd.?, F.?: nhd. Vertrag; ne. treaty; Hw.: s. triuwa*; Q.: Urk (723); E.: s. trewa, triuwa
treuue*? 1, ahd., Sb.?: nhd. Schüssel, Napf?; ne. dish (N.); ÜG.: lat. catinulus Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lbd. lat. catinulus?
trewa* 36 und häufiger, lat.-ahd.?, F.: nhd. Verpflichtung, Vertrag, Waffenstillstand, Treue; ne. obligation, treaty, loyalty; Hw.: s. lat.-lang. *trewa; Q.: Urk (723); E.: s. germ. *trewō, *trewwō, st. F. (ō), Treue; germ. *trewa, *trewwa, Sb., Treue; vgl. idg. *dreu̯o-, Adj., treu, Pokorny 214; idg. *deru-, *dreu-, *drū-, Sb., Baum, Pokorny 214
trewa* 6 und häufiger, trewwa*, lat.-lang., F.: nhd. Treue, Treupfand; ne. loyalty, token of loyalty; Hw.: s. lat.-ahd. trewa*; Q.: LLang (723); E.: s. ahd. triuwa
trewwa*, lat.-lang., F.: Vw.: s. trewa*
*trib?, ahd., st. M. (a?, i?): nhd. Treiben, Treibung, Trieb; ne. drive (N.); Vw.: s. dana-, gi-, ūz-
*triban?, ahd., (Part. Prät.=)Adj.: Vw.: s. fir-
trīban 97, ahd., st. V. (1a): nhd. treiben, betreiben, bewirken, behandeln, ausführen, anwenden, bewegen, drehen, rollen, vertreiben, sich beschäftigen mit, antreiben, forttreiben; ne. drive (V.), treat (V.), cause (V.); ÜG.: lat. abigere Gl, agere Gl, N, agitare Gl, N, arcere Gl, bella operari (= wīg triban) N, bellum (finire) N, gerere (= wīg trīban) N, compellere Gl, conciere Gl, (cursor) N, discursare sub praeceptis Iovialibus (= ārunti trīban) N, efficere Gl, egerere Gl, exagitare Gl, excutere Gl, exercere Gl, expellere T, gerere N, iaculare Gl, impellere Gl, (impetus) N, inducere Gl, minare Gl, I, movere Gl, N, operari N, pellere Gl, WH, perducere Gl, praecipitare N, proelium conserere (= wīg trīban) N, pulsare Gl, quatere Gl, redigere Gl, regere N, repellere N, subigere Gl, torquere N, tractare N, transmittere (= botaskaf trīban) N, urgere Gl, ventilare N, versare N, volvere N; Vw.: s. dana-, danafir-, fir-, *folla-?, gi-, hina-, hinafir-, ir-, nidar-, ūf-, umbi-, ūz-, ūzfir-, ūzir-, widar-, widarigi-, zi-, zuo-; Hw.: vgl. anfrk. drīvan*, as. drīvan*; Q.: Gl (765), I, N, O, OT, T, WH; E.: germ. *dreiban, st. V., treiben; idg. *dʰreibʰ-, V., treiben, stoßen, Pokorny 274; s. idg. *dʰer- (1), *dʰerə-, Sb., V., Trübes, Schmutz, trüben, Pokorny 251; W.: mhd. trīben, st. V., wenden, treiben; nhd. treiben, st. V., treiben, DW 22, 4; R.: botaskaf trīban: nhd. eine Botschaft übermitteln, einen Auftrag ausrichten; ne. send a message, give s.o. an order; ÜG.: lat. transmittere N; R.: burgwīg trīban: nhd. Krieg um die Stadt führen, Bürgerkrieg führen; ne. wage war on a town, wage a civil war; ÜG.: lat. bellum gerere N; R.: wīg trīban: nhd. Krieg führen; ne. wage war; ÜG.: lat. bellum gerere N; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 860a (trīban); Son.: Tgl001 = Freisinger Cura-Glossen (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 6277), Tgl005 = Weihenstephaner Cura-Glossen (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 21525), TrA02 = Alphabetisches Pariser Bibelglossar (Paris, Bibliothèque Nationale lat. 2685), TrT05 = Regensburger Vitenglossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14747)
*tribano?, ahd., (Part. Prät.=)sw. M. (n): Vw.: s. fir-
trībāri* 3, ahd., st. M. (ja): nhd. Treiber, Eintreiber; ne. driver; ÜG.: lat. agitator Gl, exactor Gl, usitator Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lüs. lat. agitator?; E.: triban; W.: mhd. trīber, st. M., Treiber; nhd. Treiber, M., Treiber, DW 22, 77
*tribba?, ahd., sw. F. (n): Vw.: s. ūz-
*tribbo?, ahd., sw. M. (n): Vw.: s. ūz-
trībhunt* 3, ahd., st. M. (a): nhd. Treibhund; ne. battue hound; ÜG.: lat. (canis) seucis LBai; Q.: LBai (vor 743); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. trīban, hunt; W.: s. nhd. Treibhund, M., Treibhund, DW 22, 87
trībil* 3, ahd., st. M. (a): nhd. Treiber, Antreiber, Pferdelenker, Wagenlenker, Fuhrknecht; ne. beater; ÜG.: lat. agitator Gl; Vw.: s. skaz-, zuo-; Q.: Gl (vor Ende 8. Jh.); I.: Lüt. lat. agitator?; E.: s. trīban
*trībo?, ahd., sw. M. (n): Vw.: s. ūz-
trībōn* 1, ahd., sw. V. (2): nhd. betreiben, sich beschäftigen, ausüben, behandeln; ne. treat (V.), busy o.s.; ÜG.: lat. agitare Gl; Vw.: s. folla-; Q.: Gl (4. Viertel 9. Jh.); E.: s. trīban; W.: s. nhd. treiben, st. V., treiben, DW 22, 4; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 861a (tribōn); Son.: Tgl019 = Tegernseer Boethius-Glossen (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 18765) (4. Viertel 9. Jh.)
trībscif*, ahd., st. N. (a): Vw.: s. trībskif*
trībskif* 1, trībscif*, ahd., st. N. (a): nhd. „Treibschiff“, Schnellsegler; ne. clipper; ÜG.: lat. (actuarius) Gl; Q.: Gl (3. Viertel 9. Jh.); I.: Lüt. lat. actuarius?; E.: s. trīban, skif; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 748a (trībscif); Son.: TrA05 = Kölner alphabetisches Beda-Glossar (Köln, Dombibliothek XIX) (3. Viertel 9. Jh.)
tribuca, lat.-ahd.?, F.: Vw.: s. trubruca*
tribucna, lat.-ahd.?, F.: Vw.: s. trubruca*
*trībunga?, ahd., st. F. (ō): Vw.: s. fir-
tribuz* 2, ahd., st. M. (a)?: nhd. Tribut; ne. tributation; ÜG.: lat. tributum T; Q.: OT, T (830); E.: germ. *tribut-, Sb., Tribut; s. lat. tribūtum, N., öffentliche Abgabe, Steuer (F.); vgl. lat. tribuere, V., zuteilen, zugestehen, gewähren; lat. tribus, F., Bezirk, Gau, Volk, einer der drei Stämme; vgl. idg. *trei-, Num. Kard., drei, Pokorny 1090; W.: s. nhd. Tribut, M., (N.), Tribut, Steuer (F.), Abgabe, DW 22, 416; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 861a (tribuz); Son.: s. mhd. tribūte, st. N., Tribut
trībwurz* 1, ahd.?, st. F. (i): nhd. Treibwurz (eine Pflanze), Springwolfsmilch; ne. a sprouting plant, spurge; ÜG.: lat. (timula)? Gl; Q.: Gl (13./14. Jh.); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. trīban, wurz; W.: nhd. Treibwurz, F., Treibwurz, Treibkraut, DW 22, 97
Trieri 1, ahd.?, st. M. Pl. (i)=PN: nhd. Treverer; ne. Treverians; ÜG.: lat. Treveri Gl; Hw.: s. Trieron*; Q.: Gl (13. Jh.); E.: s. lat. Trēverī, M. Pl., Treverer
Trieron* 3, ahd., sw. M. Pl. (n)=PN: nhd. Treverer; ne. Treverians; ÜG.: lat. Treveri Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lw. lat. Trēverī?; E.: s. Trieri
*trift?, ahd., st. F. (i): nhd. Treiben; ne. driving (N.); Vw.: s. ana-
trihtere*, ahd., st. M. (ja): Vw.: s. trahtāri*
trinc*, ahd., st. N. (a): Vw.: s. trink*
trinc..., ahd.: Vw.: s. trink...
trincan*, ahd., st. V. (3a): Vw.: s. trinkan
trincāri*, ahd., st. M. (ja): Vw.: s. trinkāri*
trinclīh*, ahd.?, Adj.: Vw.: s. trinklīh*
trindila*, ahd., st. F. (ō)?, sw. F. (n)?: Vw.: s. trendila*
triniungeldo* 1 und häufiger, lat.-ahd.?, Sb.: nhd. „Dreimalneunfachentgelt“, siebenundzwanzigfaches Entgelt; ne. twenty-seven-fold compensation; Q.: LBai (vor 743); E.: s. niun, gelt, drī
trink* 2?, trinc*, ahd., st. N. (a): nhd. Trinken, Trinkgelage; ne. drinking (N.); ÜG.: lat. convivium Gl; Vw.: s. gi-; Q.: Gl (nach 765?); I.: Lsch. lat. convivium?; E.: s. trinkan; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 862a (trink); Son.: Wba01 = Wörterbuchglosse Abrogans (Paris, Bibliothèque Nationale lat. 7640)
*trinkan, lang., st. V.: nhd. trinken; ne. drink (V.); Hw.: s. ahd. trinkan; Q.: it. trincare, zechen, saufen?
trinkan 137, trincan*, ahd., st. V. (3a): nhd. trinken, schlürfen; ne. drink (V.); ÜG.: lat. biber (= trinkan subst.) Gl, bibere B, Ch, Gl, MF, MH, N, NGl, O, PG, Ph, PT=T, T, WH, calicem accipere N, ebibere Gl, N, ebrius (= trunkan) Gl, gulosus (= trunkan) Gl, (gustare) O, haurire Gl, N, (haustum) N, libare Gl, madidus (= trunkan) Gl, ore trahere N, poculum (= trinkan subst.) N, WH, potare Gl, N, WH, potus (= trinkan subst.) N, NGl, O, T, sorbere Gl, sorbilare N, sumere N, temulentus (= trunkan) Gl, vinolentus (= trunkan) Gl; Vw.: s. *fir-, folla-, gi-, ir-, ubar-, ūz-, widar-; Hw.: s. trunkan*, lang. *trinkan; vgl. anfrk. drinkan, as. drinkan; Q.: B, BR (4. Viertel 8. Jh.), Ch, FB, GB, Gl, MF, MH, N, NGl, O, OT, PfB, PG, Ph, PT, T, WH; E.: germ. *drenkan, st. V., trinken; s. idg. *dʰreg̑-, V., ziehen, gleiten, streifen, Pokorny 273; W.: mhd. trinken, st. V., trinken; nhd. trinken, st. V., trinken, DW 22, 554; R.: trinkan, (subst. Inf.=)N.: nhd. Trank, Trunk; ne. drink (N.); ÜG.: lat. biber Gl; R.: trunkan, (Part. Prät.=)Adj.: nhd. betrunken; ne. drunken; ÜG.: lat. ebrius Gl, gulosus Gl, madidus Gl, temulentus Gl, vinolentus Gl; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 861a (trinkan); Son.: TrT19 = exestimatis-Glossar zur Benediktinerregel (Oxford, Bodleian Library Jun. 25)
trinkāri* 3, trincāri*, ahd., st. M. (ja): nhd. Trinker; ne. drinker; ÜG.: lat. potator Gl; Vw.: s. filu-; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lüs. lat. potator?; E.: s. trinkan; W.: mhd. trinkære, st. M., Trinker, Säufer; nhd. Trinker, M., Trinker, DW 22, 592
trinklīh* 1, trinclīh*, ahd.?, Adj.: nhd. gern trinkend, trunksüchtig; ne. liking to drink; ÜG.: lat. bibulus Gl; Q.: Gl (13. Jh.); I.: Lüs. lat. bibulus?; E.: s. trinkan, līh (3); W.: nhd. (ält.) trinklich, Adj., trinkbar, DW 22, 613
*trinko?, *trinco?, ahd., sw. M. (n): nhd. Trinker; ne. drinker; Vw.: s. filu-, wīn-
*trinnan?, ahd., st. V. (3a): Vw.: s. abaint-, int-; E.: germ. *trennan?, st. V., sich trennen, entrinnen; idg. *der- (3), *drā-, V., laufen, treten, Pokorny 204; idg. *der- (4), V., schinden, spalten, Pokorny 206?
trinsōn 1, ahd., sw. V. (2): nhd. stöhnen, keuchen; ne. moan (V.); ÜG.: lat. (threnus) Gl; Q.: Gl (10. Jh.); I.: lat. beeinflusst?
*trio?, ahd., st. N. (wa): Vw.: s. *warg-; Hw.: vgl. as. trio*, treo*
triofan* 13, ahd., st. V. (2a): nhd. triefen, tropfen, träufeln, fließen, sich ergießen; ne. drop (V.), drip (V.); ÜG.: lat. destillare Gl, fluere Gl, mumia (= smalz daz ūz dem triofit der gibalsamit ist) Gl, perstillare Gl, stillare Gl; Vw.: s. ana-, gi-, *ir-, nidar-, zir-; Hw.: vgl. anfrk. driepan*, as. driopan*; Q.: Gl (3. Viertel 8. Jh.), WH; E.: germ. *dreupan, st. V., herabhängen, triefen, tropfen; idg. *dʰreub-?, V., triefen, tropfen, Pokorny 275; s. idg. *dʰreu-, V., abbrechen, zerbröckeln, zerbrechen, Pokorny 274; W.: mhd. triefen, st. V., triefen, tropfen; nhd. triefen, st. V., triefen, tropfen, DW 22, 468; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 862b (triofan); Son.: Sachglr = Sachglossar Hermeneumata (Vocabularius St. Galli) (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 913) (3. Viertel 8. Jh.), TrA01 = Alphabetisches Reichenauer Bibelglossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX)
*triog?, ahd., st. N. (a): Vw.: s. gi-
triogan 55, ahd., st. V. (2a): nhd. trügen, betrügen, täuschen, sich verstellen, übervorteilen, beeinträchtigen; ne. deceive; ÜG.: lat. cavillatio (= triogan subst.) Gl, conturbare N, decipere N, deludere Gl, denegare Gl, (error) N, fallere Gl, MH, N, fidelis esse (= ni triogan) N, fingere Gl, fraudare Gl, fraudem facere N, frustrari Gl, N, illudere Gl, MH, imponere Gl, ludere N, ludificare Gl, malesuadus (= trioganti) Gl, (mendax) N, mentiri Gl, N, obesse Gl, paralogismus (= der trioganto syllogismus) N, syllogismus sophisticus (= der trioganto syllogismus) N, (verus) N; Vw.: s. bi-, gi-; Hw.: vgl. anfrk.* driegan?, as. driogan*; Q.: Gl (765), MH, N; E.: germ. *dreugan (2), st. V., trügen, schädigen?; idg. *dʰreugʰ- (2), V., trügen, schädigen, Pokorny 276; W.: mhd. triegen, st. V., betrügen, trügen; nhd. trügen, st. V., betrügen, irreführen, täuschen, DW 22, 1260; R.: der trioganto syllogismus: nhd. Trugschluss; ne. fallacy; ÜG.: lat. paralogismus N, syllogismus sophisticus N; R.: der wān triugit: nhd. jemand täuscht sich; ne. s.o. is mistaken; ÜG.: lat. fallitur N; R.: trioganti, (Part. Präs.=)Adj.: nhd. verführerisch; ne. seductive; ÜG.: lat. malesuadus Gl; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 862b (triogan); Son.: Tgl04 = Tegernseer Cura-Glossen (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 18550a), Tgl009 = Glosse zu Hraban Ad Otgarium im Ottoboni Codex Glosse des Ottoboni Codex (Rom, Biblioteca Apostolica Vaticana, Ottob. lat. 3295), Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX), TrT08 = Reichenauer Bibelglossar Rf. (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX), TrT20 = Sankt Galler Bibelglossar IV (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 1395), Wba02 = Samanunga (Wien, Österreichische Nationalbibliothek Cod. 162)
trioganti*, ahd., (Part. Präs.=)Adj.: Vw.: s. triogan*
triogāri* 5, ahd., st. M. (ja): nhd. Betrüger, Heuchler; ne. deceiver, hypocrite; ÜG.: lat. ethnicus (M.) O, hypocrita MF, O, propheta falsus O; Hw.: vgl. as. driogāri*; Q.: MF (Ende 8. Jh.), O; I.: Lsch. lat. hypocrita?, Lbd. lat. propheta falsus?; E.: s. triogan; W.: mhd. triegære, st. M., Trüger, Betrüger; nhd. Trüger, M., Betrüger, Heuchler, falscher Mensch, DW 22, 1278; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 863b (triogāri)
triogo* 1, triugo, ahd., sw. M. (n): nhd. Betrüger, Lügner; ne. deceiver; ÜG.: lat. (fictor) Gl; Q.: Gl (Anfang 9. Jh.); I.: Lüt. lat. fictor?; E.: s. triogan; W.: mhd. triege, sw. M., Trüger, Betrüger; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 863b (triogo); Son.: TrA01 = Alphabetisches Reichenauer Bibelglossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX) (Anfang 9. Jh.)
*triosan?, ahd., st. V. (2b?): Hw.: vgl. as. driosan*
triscabina 2, lat.-ahd., Adj.: nhd. durch drei Schöffen bezeugt?; ne. testified with three jurors; Q.: Urk (3. Viertel 9. Jh.); E.: s. drī, skeffino*; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 1035a (triscabina)
trisiwen* 3, ahd., sw. V. (1a): nhd. horten, sammeln, Schätze sammeln, Schätze aufhäufen; ne. gather, store (V.); ÜG.: lat. thesaurizare T; Q.: OT, T (830); I.: Lüs. lat. thesaurizare; E.: s. treso
trisiweri* 1, ahd., st. M. (ja): nhd. Schatz; ne. treasure (N.); ÜG.: lat. thesaurus MNPsA; Q.: MNPsA (9. Jh.); I.: Lw. lat. thēsaurus?; E.: s. treso
trisiwōn* 1, ahd., sw. V. (2): nhd. horten, sammeln, thesaurieren, Schätze sammeln, Schätze aufhäufen; ne. gather, store (V.); ÜG.: lat. thesaurizare N; Q.: N (1000); I.: Lüs. lat. thesaurizare?; E.: s. treso
triso, ahd., st. M. (wa), st. N. (wa): Vw.: s. treso
triso..., ahd.: Vw.: s. treso...
trisohūs, ahd., st. N. (a): Vw.: s. tresohūs*
trisokamara*, ahd., st. F. (ō): Vw.: s. tresokamara*
trisokamarāri*, ahd., st. M. (ja): Vw.: s. tresokamarāri*
trisokar*, ahd., st. N. (a): Vw.: s. tresokar*
trisokiot*, ahd., st. M. (a?, i?): Vw.: s. tresokiot*
*trist?, ahd., st. M. (a?, i?): Vw.: s. liut-
*trisur?, ahd., Sb.: nhd. Schatz; ne. treasure (N.); Hw.: s. treso; Q.: PN
triugo, ahd., sw. M. (n): Vw.: s. triogo*
triuta, lat.-ahd., Sb.: nhd. Fessel (F.) (1), Fußfessel; ne. fetter (N.); Q.: Urk (4. Viertel 8. Jh.); E.: s. druoh*; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 1014a (treudis)
triuten* 2, ahd., sw. V. (1a): nhd. sich einschmeicheln, sich beliebt machen; ne. flatter, caress (V.); ÜG.: lat. (blandus) N; Q.: N (1000); E.: s. germ. *drūda-, *drūdaz, Adj., geliebt, traut; idg. vgl. Kluge s. v. traut; W.: mhd. triuten, sw. V., schmeicheln, lieben
triuwa* 73, ahd., st. F. (ō): nhd. Treue, Glaube, Beständigkeit, Obhut, Beistand, Vertrag, Bündnis, Wahrhaftigkeit; ne. faith, persistency; ÜG.: lat. atqui (= zi triuwōm) N, (dignus) O, fas Gl, fideliter (= mit triuwōm) N, fides (F.) (1) Gl, I, N, NGl, PG, T, WH, foedus (N.) Gl, mentiri (= irliogan dia triuwa) N, ne fidus (= ānu triuwa) N, pactum Gl, virtus Gl, N; Vw.: s. giloub-, gi-, loub-, missi-, un-, *wini-; Hw.: vgl. as. *treu?, treuwa*; Q.: Gl (vor 790), I, N, NGl, O, PG, Ph, PN, T, WH; I.: Lbd. lat. fides (F.) (1); E.: germ. *trewō, *trewwō, st. F. (ō), Treue; s. idg. *dreu̯o-, Adj., treu, Pokorny 214; vgl. idg. *deru-, *dreu-, *drū-, Sb., Baum, Pokorny 214; W.: mhd. triuwe, st. F., Treue, Zuverlässigkeit, Versprechen; nhd. Treue, F., Treue, DW 22, 282; R.: in triuwa: nhd. getreulich, wahrhaftig, aufrichtig, mit Gewissheit, gewiss, sicher; ne. faithfully, honestly, with certainty, certainly; R.: mit triuwōm: nhd. getreulich, wahrhaftig, aufrichtig, mit Gewissheit, gewiss, sicher; ne. faithfully, honestly, with certainty, certainly; ÜG.: lat. fideliter N; R.: zi triuwōm: nhd. fürwahr, in der Tat; ne. in truth, indeed; ÜG.: lat. atqui N; R.: in mīna triuwa: nhd. fürwahr, in der Tat; ne. indeed; R.: mīnen triuwa: nhd. fürwahr, in der Tat; ne. indeed; R.: triuwa tuon: nhd. getreulich erfüllen; ne. carry out faithfully; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 864a (triuwa); Son.: Tgl009 = Glosse zu Hraban Ad Otgarium im Ottoboni Codex Glosse des Ottoboni Codex (Rom, Biblioteca Apostolica Vaticana, Ottob. lat. 3295), Tgl063 = Würzburger Isidorglossen (Würzburg, Universitätsbibliothek M. p. th. f. 79), TrT01 = Salzburger Cura-Glossar (Sankt Florian, Stiftsbibliothek III 222 B), TrT05 = Regensburger Vitenglossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14747), Wba02 = Samanunga (Wien, Österreichische Nationalbibliothek Cod. 162)
*triuwalto?, ahd., sw. M. (n): Vw.: s. gi-
*triuwen?, ahd., sw. V. (1a): Vw.: s. gi-; Hw.: vgl. as. triuwian*
triuwēn* 1, ahd., sw. V. (3): nhd. sich verbünden; ne. ally (V.); ÜG.: lat. foederare Gl; Vw.: s. firun-, *un-; Hw.: s. gitriuwen; Q.: Gl (3. Viertel 9. Jh.); E.: s. triuwa*; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 865a (triuwēn); Son.: MrT02 = Tegernseer Mischglossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14410) (3. Viertel 9. Jh.)
triuwi* 1, ahd., Adj.: nhd. treu; ne. faithful (Adj.); ÜG.: lat. fidus Gl; Vw.: s. gi-, ungi-, ur-, zur-, zwi-; Hw.: vgl. anfrk. *trūwi?, as. triuwi*; Q.: Gl (9. Jh.), PN; E.: germ. *trewa-, *trewaz, *trewwa-, *trewwaz, Adj., treu; idg. *deru̯o-, *dreu̯o-, Adj., treu, Pokorny 214; s. idg. *deru-, *dōru-, *dreu, *dru-, *drou-, Sb., Baum, Pokorny 214; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 864a (triuwi); Son.: Tgl006 = Salzburger Hieronymus-Glossen (Salzburg, Sankt Peter, a VII 2) (9. Jh.)
*triuwida?, ahd., st. F. (ō): Vw.: s. gi-, missi-, ungi-, ur-, zur-; E.: germ. *trewiþō, *treweþō, *trewwiþō, *trewweþō, st. F. (ō), Versprechen, Vertrag; s. idg. *deru̯o-, *dreu̯o-, Adj., treu, Pokorny 214; vgl. idg. *deru-, *dōru-, *dreu, *dru-, *drou-, Sb., Baum, Pokorny 214
triuwihaft* 2, ahd., Adj.: nhd. treu, getreu; ne. faithful; ÜG.: lat. fidelis MH; Hw.: vgl. as. treuhaft*; Q.: MH (810-817); I.: Lbd. lat. fidelis?; E.: s. haft; s. germ. *trewa-, *trewaz, *trewwa-, *trewwaz, Adj., treu; idg. *deru̯o-, *dreu̯o-, Adj., treu, Pokorny 214; vgl. idg. *deru-, *dreu-, *drū-, Sb., Baum, Pokorny 214; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 864a (triuwihaft)
triuwilīcho*, ahd., Adj.: Vw.: s. triuwilīhho*
*triuwilīh?, ahd., Adj.: nhd. getreulich, treu; ne. faithful; Vw.: s. gi-; Hw.: s. triuwilīhho*
triuwilīhho* 4, triuwilīcho*, ahd., Adj.: nhd. treu, getreu, treulich, beständig, getreulich, zuverlässig; ne. faithfully, persistently; ÜG.: lat. fideliter Gl, WK, sobrie MH; Vw.: s. gi-; Q.: Gl (790), MH, O, WK; I.: Lüs. lat. fideliter?, Lbd. lat. sobrie?; E.: s. līh (3); s. germ. *trewa-, *trewaz, *trewwa-, *trewwaz, Adj., treu; idg. *deru̯o-, *dreu̯o-, Adj., treu, Pokorny 214; vgl. idg. *deru-, *dreu-, *drū-, Sb., Baum, Pokorny 214; W.: mhd. triuwilīche, Adv., treulich, treu; nhd. treulich, Adj., Adv., treulich, DW 22, 373; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 864a (triuwilīhho); Son.: Wba02 = Samanunga (Wien, Österreichische Nationalbibliothek Cod. 162)
*triuwilogo?, ahd., sw. M. (n): Hw.: vgl. as. treulogo
*triuwilōs?, ahd., Adj.: Hw.: vgl. as. treulōs
triuwilōsī* 1, ahd., st. F. (ī): nhd. Untreue, Treulosigkeit; ne. infidelity; ÜG.: lat. infidelitas Gl; Q.: Gl (4. Viertel 9. Jh.); I.: Lüt. lat. infidelitas?; E.: s. lōsī; s. germ. *trewa-, *trewaz, *trewwa-, *trewwaz, Adj., treu; idg. *deru̯o-, *dreu̯o-, Adj., treu, Pokorny 214; vgl. idg. *deru-, *dreu-, *drū-, Sb., Baum, Pokorny 214; W.: nhd. (ält.) Treulose, F., Untreue, Vertrauensbruch, Wortbruch, DW 22, 382; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 864b (triuwilōsī); Son.: TrT42 = Sankt Galler Sapientia-Glossar (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 28) (4. Viertel 9. Jh.)
triuwo* (1) 21, ahd., Adv.: nhd. gewiss, fürwahr, wahrlich; ne. truly; ÜG.: lat. atqui N, certe N; Q.: N, PG (9. Jh.?); E.: s. germ. *trewa-, *trewaz, *trewwa-, *trewwaz, Adj., treu; idg. *deru̯o-, *dreu̯o-, Adj., treu, Pokorny 214; vgl. idg. *deru-, *dreu-, *drū-, Sb., Baum, Pokorny 214
*triuwo (2), ahd., sw. M. (n): Vw.: s. gi-; E.: germ. *trewō-, *trewōn, *trewa-, *trewan, *trewwō-, *trewwōn, *trewwa-, *trewwan, sw. M. (n), Treuer, Ergebener; s. idg. *dreu̯o-, Adj., treu, Pokorny 214; vgl. idg. *deru-, *dreu-, *drū-, Sb., Baum, Pokorny 214
triuwōn* 1, ahd., sw. V. (2): nhd. vertrauen, verbünden; ne. trust (V.), unite; ÜG.: lat. foederare Gl; Hw.: s. gitriuwen*; vgl. as. treuwon*; Q.: Gl (790); I.: Lüs. lat. foederare?; E.: germ. *trewōn, *trewwōn, sw. V., vertrauen, trauen; vgl. idg. *dreu̯o-, Adj., treu, Pokorny 214; idg. *deru-, *dreu-, *drū-, Sb., Baum, Pokorny 214; W.: mhd. triuwen, sw. V., glauben, trauen, vertrauen; s. nhd. trauen, sw. V., trauen, glauben, vertrauen, DW 21, 1326; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 864b (triuwōn); Son.: Wba02 = Samanunga (Wien, Österreichische Nationalbibliothek Cod. 162)
*triuwōt?, ahd., (Part. Prät.=)Adj.: Vw.: s. *gi-; Hw.: s. triuwōn*
*triuwōti?, ahd., (Part. Prät.=)Adj.: Vw.: s. *gi-
trīzan* 1, ahd., st. V. (1a)?: nhd. harnen; ne. urinate; ÜG.: lat. meiere Gl; Q.: Gl (11./12. Jh.); E.: germ. *dreitan, st. V., scheißen; idg. *dʰreid-, Sb., V., Unrat, scheißen, Pokorny 256; s. idg. *dʰer- (5), Sb., V., Unrat, scheißen, Pokorny 256
trīzstuol 1, ahd., st. M. (a): nhd. Nachtgeschirr, Nachtstuhl; ne. chamber pot; ÜG.: lat. (lasanus) Gl; Q.: Gl (11./12. Jh.); I.: Lsch. lat. lasanus?; E.: s. trīzan, stuol
*trōbi, lang., Adj.: nhd. trübe; ne. turbid; Q.: bresc. trobe, trübe
*trōbjan, lang., V.: nhd. trüben; ne. render turbid; Q.: trient. strovirse, dunkel werden, finster werden
troctingus* 1, lat.-lang., M.: nhd. Brautführer; ne. bestman; Hw.: s. truhting; Q.: LLang (755); E.: s. ahd. truhting
trof* 22, ahd., (Sb.=)Adv.: nhd. im mindesten, weiter; ne. at least; Q.: O (863-871), Psb; E.: s. tropfo; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 862b (trof)
trofen* 2, troffen*, tropfen*, trophen, ahd., Adv.: nhd. überhaupt; ne. actually; ÜG.: lat. ne quid (= ni trofen) PG, nihil (= ni trofen) PG; Hw.: s. tropfo; Q.: PG (9. Jh.?); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. tropfo; R.: ni trofen: nhd. überhaupt nichts, kein bisschen; ne. nothing at all; ÜG.: lat. ne quid PG, nihil PG
troffana* 1, ahd., st. F. (ō): nhd. Schlag, Betroffensein?, Berührung?; ne. hit (N.); ÜG.: lat. percussio Gl; Q.: Gl (2. Viertel 9. Jh.); I.: Lsch. lat. percussio?; E.: s. treffan; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 859a (troffana); Son.: Tgl001 = Freisinger Cura-Glossen (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 6277) (2. Viertel 9. Jh.)
troffanī* 2, ahd., st. F. (ī): nhd. Empfinden; ne. feeling (N.); ÜG.: lat. passio N; Q.: N (1000); I.: Lsch. lat. passio?; E.: s. treffan?
troffen*, ahd., Adv.: Vw.: s. trofen*
troffo, ahd., sw. M. (n): Vw.: s. tropfo
trofwurz*, ahd., st. F. (i)?: Vw.: s. tropfwurz*
*trog, lang., Sb.: nhd. Trog, Mulde; ne. trough, hollow (N.); Hw.: s. ahd. trog; Q.: agnon. truok, Mulde, teram. trocche, Trog, großer Trog, abruzz. tròcche, Trog, lucc. tròca, Futtertrog, lucc. troga, Backtrog, it. truogolo, Trog, Mulde, lucc. trògole, Wassernapf für die Hennen, abruzz. tròcchele, Futtertrog für Schweine, valses. troga, Wassertraufe
trog (1) 32, ahd., st. M. (a): nhd. Trog, Napf, Schüssel, Wanne, Rinne; ne. trough, bowl (N.) (1); ÜG.: lat. alveolus Gl, alveus Gl, canal Gl, catinus Gl, collectaculum Gl, luter (M.) Gl, scaphisterium? Gl, (tina) Gl; Vw.: s. kneta-, label-, teig-, wazzar-; Hw.: s. lang. *trog; vgl. as. trog; Q.: Gl (790); I.: Lbd. lat. canal?; E.: germ. *truga-, *trugaz, st. M. (a), Trog, Baum; germ. *truga-, *trugam, st. N. (a), Trog, Baum; s. idg. *deru-, *dreu-, *drū-, Sb., Baum, Pokorny 214; W.: mhd. troc, st. M., Trog, Sarg; nhd. Trog, M., Trog, langer muldenförmiger oben offener Behälter, DW 22, 783; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 865b (trog); Son.: Wba02 = Samanunga (Wien, Österreichische Nationalbibliothek Cod. 162)
*trog (2), ahd., st. N. (a): Vw.: s. bi-, gi-; Hw.: vgl. as. *drog?
trogalīh* 1, ahd., Adj.: nhd. trügerisch, unnatürlich, widernatürlich; ne. delusive, unnatural; ÜG.: lat. monstruosus Gl; Vw.: s. bi-; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lüt. lat. monstruosus?; E.: s. triogan, līh (3)
*trogan?, ahd., (Part. Prät.=)Adj.: Vw.: s. *bi-, unbi-
*troganī?, ahd., st. F. (ī): Vw.: s. *bi-, unbi-
*troganlīh?, ahd., Adj.: Vw.: s. *bi-, unbi-
*trognissa?, ahd., st. F. (jō): Vw.: s. gi-
trognussi* 1, ahd., st. N. (ja): nhd. Trug, Trugbild, Einbildung; ne. delusion; ÜG.: lat. (phantasia) Gl; Hw.: s. trognussī*; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lsch.?, Lbd.? lat. phantasia?; E.: s. triogan
trognussī* 1, ahd., st. F. (ī): nhd. Trug, Einbildung; ne. delusion; ÜG.: lat. (phantasia) Gl; Hw.: s. trognussi*; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lsch.?, Lbd.? lat. phantasia?; E.: s. triogan
*trōgo?, ahd., sw. M. (n): Hw.: vgl. as. *drōgo?; E.: germ. *dreugan (1), st. V., leisten, wirken, handeln, Kriegsdienst leisten; s. idg. *dʰereugʰ-, Adj., V., fest, halten, Pokorny 254; vgl. idg. *dʰer- (2), *dʰerə-, V., halten, festhalten, stützen, Pokorny 252
*trohsilen?, ahd., sw. V. (1a): Vw.: s. bi-
troiānisc*, ahd., Adj.: Vw.: s. trojānisk*
trojānisk* 2, troiānisc*, ahd., Adj.: nhd. trojanisch; ne. Troian; ÜG.: lat. Troianus N; Q.: N (1000); I.: Lw. lat. Trōiānus; E.: s. lat. Trōiānus, Adj., trojanisch; vgl. lat. Trōs, M., Troja; gr. Τρώς (Trōs), Τροία (Troía), F., Troja; W.: nhd. trojanisch, Adj., trojanisch
trok..., ahd.: Vw.: s. truk...
trokkan*, ahd., Adj.: Vw.: s. trukkan*
trokkanen*?, ahd., sw. V. (1a): Vw.: s. trukkanen*
tropf 7, troph, ahd., st. M. (a?, i?): nhd. Tropfen (M.); ne. drop (N.); ÜG.: lat. gutta Gl, stilla Gl; Hw.: vgl. as. drop; Q.: Gl (2. Hälfte 9. Jh.); E.: s. germ. *drupō-, *drupōn, *drupa-, *drupan, *druppō-, *druppōn, *druppa-, *druppan, sw. M. (n), Tropfen (M.); s. idg. *dʰreub-?, V., triefen, tropfen, Pokorny 275?; vgl. idg. *dʰreu-, V., abbrechen, zerbröckeln, zerbrechen, Pokorny 274; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 862b (tropf); Son.: Tgl059 = Darmstädter Eutychglossen (Darmstadt, Hessische Landes- und Hochschulbibliothek 739)
tropfen*, ahd., Adv.: Vw.: s. trofen*
*tropfezzāri?, *trophezzāri?, ahd., st. M. (ja): Vw.: s. gi-
tropfezzen* 3, trophezzen*, ahd., sw. V. (1a): nhd. tröpfeln, träufeln, triefen; ne. drip (V.); ÜG.: lat. constillatio (= tropfezzen subst.) Gl, restillare Gl; Hw.: vgl. anfrk. dropetten*; Q.: Gl (Ende 8. Jh.); E.: germ. *druppatjan, sw. V., tropfen, tröpfeln; s. idg. *dʰreub-?, V., triefen, tropfen, Pokorny 275?; vgl. idg. *dʰreu-, V., abbrechen, zerbröckeln, zerbrechen, Pokorny 274; W.: mhd. tropfezen, sw. V., tröpfeln; Son.: Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX) (Ende 8. Jh.)
tropfezzōn 2, trophezzōn*, ahd., sw. V. (2): nhd. tropfen, von etwas tropfen; ne. drip (V.); ÜG.: lat. destillare WH, stillare WH; Q.: WH (um 1065); E.: s. tropfezzen*
tropfezzunga* 3, trophezzunga*, ahd., st. F. (ō): nhd. Tropfen (N.), Träufeln (N.), Besprengen, Feuchtigkeit; ne. dropping (N.); ÜG.: lat. stillicidium Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lüt. lat. stillicidium?; E.: s. tropfezzen
*tropflīh?, *trophlīh?, ahd., Adj.: Vw.: s. tropflīhho*
tropflīhho* 1, trophlīcho*, ahd., Adv.: nhd. tropfend, tropfenweise; ne. droppingly; ÜG.: lat. guttatim Gl; Q.: Gl (10. Jh.); I.: Lüs. lat. guttatim?; E.: s. tropf, tropfo, līh (3)
tropfo 22, troffo, tropho, ahd., sw. M. (n): nhd. Tropfen (M.), Regentropfen, Flüssigkeit; ne. drop (N.); ÜG.: lat. gutta Gl, N, T, (nessia)? Gl, (paralysis)? Gl, stilla Gl, RhC, stillicidium NGl, umor Gl; Vw.: s. huntes-, naht-, *nasa-, regan-; Hw.: s. trofen*; vgl. anfrk. dropo*, as. *druppo?; Q.: Gl (2. Hälfte 8. Jh.), N, NGl, OT, RhC, T; E.: germ. *drupō-, *drupōn, *drupa-, *drupan, *druppō-, *druppōn, *druppa-, *druppan, sw. M. (n), Tropfen (M.); s. idg. *dʰreub-?, V., triefen, tropfen, Pokorny 275?; vgl. idg. *dʰreu-, V., abbrechen, zerbröckeln, zerbrechen, Pokorny 274; W.: mhd. tropfe, sw. M., Tropfe, Träne; nhd. Tropfen, M., Tropfen (M.), DW 22, 862; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 862b (tropfo)
tropfōn* 1, trophōn*, ahd., sw. V. (2): nhd. tropfen, herabträufeln, beträufeln; ne. drop (V.); ÜG.: lat. destillare Gl; Q.: Gl (10. Jh.); E.: germ. *druppōn, sw. V., herabhängen, triefen, tropfen; idg. *dʰreub-?, V., triefen, tropfen, Pokorny 275; s. idg. *dʰreu-, V., abbrechen, zerbröckeln, zerbrechen, Pokorny 274; W.: mhd. tropfen, sw. V., tropfen; nhd. tropfen, sw. V., tropfen, DW 22, 878
tropfwurz* 6, trophwurz, trofwurz*, tofwurz*, troswurz*, ahd., st. F. (i)?: nhd. Engelsüß, Kreuzenzian, Knollengeißbart?; ne. blechnum, a sort of gentian, a sort of aruncus; ÜG.: lat. aristolochia Gl, baldemonia Gl, basilisca Gl, filipendula? Gl, (fisalidos) Gl, madalger Gl, polypodium Gl; Q.: Gl (11. Jh.); E.: s. wurz; W.: nhd. Tropfwurz, F., Tropfwurz, Traufwurz, DW 22, 891
troph, ahd., st. M. (a?, i?): Vw.: s. tropf
troph..., ahd.: Vw.: s. tropf...
trophen, ahd., Adv.: Vw.: s. trofen*
trophezzen*, ahd., sw. V. (1a): Vw.: s. tropfezzen*
trophezzōn*, ahd., sw. V. (2): Vw.: s. tropfezzōn
trophezzunga*, ahd., st. F. (ō): Vw.: s. tropfezzunga*
trophlīcho*, ahd., Adv.: Vw.: s. tropflīhho*
tropho, ahd., sw. M. (n): Vw.: s. tropfo
trophōn*, ahd., sw. V. (2): Vw.: s. tropfōn*
trophwurz, ahd., st. F. (i)?: Vw.: s. tropfwurz*
troppus* 4 und häufiger, lat.-ahd.?, M.: nhd. Trupp, Schar (F.) (1), Herde; ne. troop (N.), herd (N.); Q.: LAl (712-725?, 7. Jh.?), Urk (700); E.: s. dorf?
trōr* 2, ahd., st. M. (a): nhd. Blut, blutige Flüssigkeit, aus Wunden fließendes Blut, Eiter?; ne. blood; ÜG.: lat. cruor MH, tabum Gl; Hw.: vgl. as. drōr; Q.: MH (810-817), Gl; E.: germ. *drauza-, *drauzaz, st. M. (a), Flüssigkeit, Blut; idg. *dʰreus-, V., zerbrechen, Pokorny 274; s. idg. *dʰreu-, V., abbrechen, zerbröckeln, zerbrechen, Pokorny 274; W.: mhd. trōr, st. M., st. N., Saft, Tau (M.), Regen (N.), Blut; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 865b (trōr)
*trōrag?, ahd., Adj.: Vw.: s. heru-; Hw.: vgl. as. drōrag
*trōragōn?, ahd., sw. V. (2): Vw.: s. bi-; Hw.: vgl. as. *drōragon?
trōren* 1, ahd., sw. V. (1a): nhd. regnen, tropfen; ne. rain (V.); ÜG.: lat. pluere Gl; Q.: Gl (11. Jh.); E.: germ. *drauzjan, sw. V., niederwerfen, fallen lassen, bluten; idg. *dʰreus-, V., zerbrechen, Pokorny 274; s. idg. *dʰreu-, V., abbrechen, zerbröckeln, zerbrechen, Pokorny 274; W.: mhd. trōren, sw. M., triefen, tröpfeln
*trōrwuorag?, ahd., Adj.: Hw.: vgl. as. drōrwōrag*
troscili, ahd.?, Sb.: Vw.: s. troskili*?
troskili*? 1, troscili, ahd.?, Sb.: nhd. Satteldecke?; ne. saddle blanket?; ÜG.: lat. (salius) Gl; Q.: Gl (13. Jh.); I.: lat. beeinflusst?
trōst (1) 71, ahd., st. M. (a): nhd. Trost, Tröstung, Tröster, Hilfe, Linderung, Zuversicht, Hoffnung; ne. comfort (N.), help (N.), consolator; ÜG.: lat. auxilium N, (confirmare) O, (consolari) O, consolari (= trōst gifāhan) O, consolari (= trōst werdan) N, consolatio Gl, NGl, O, (credere) N, fortitudo Gl, gratia? OG, (mitigare) N, nihil pertimescere (= guoten trōst habēn) N, paracletus Gl?, MH, paracletus consolatorius? Gl, (ponere) N, solacium Gl, solamen Gl, N, sperabit in eo (= gidingit er an in nals in weraltlīhhemo trōst) N, spes Gl, N, OG; Vw.: s. missi‑, un-; Hw.: vgl. as. trôst*; Q.: Gl (765), MH, N, NGl, O, OG; I.: Lbd. lat. consolatio?, paracletus?; E.: germ. *trausta-, *traustaz, st. M. (a), Zuversicht, Bündnis; s. idg. *deru-, *dreu-, *drū-, Sb., Baum, Pokorny 214; W.: mhd. trōst, st. M., Vertrauen, Zuversicht, Hilfe; nhd. Trost, M., Trost, DW 22, 901; R.: mit trōstu gisprehhan: nhd. trösten; ne. comfort (V.); L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 865b (trōst); Son.: MrT01 = Regensburger Mischglossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14747), Tgl01 = Sankt Pauler Lukasglossen (Sankt Paul, Stiftsarchiv 1/8), Tgl132 = Regensburger Glossen zu einem Psalmenkommentar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 3747), Wba03 = Affatim-Glossar (Oxford, Bodleian Library Jun. 25)
*trōst (2), ahd., Adj.: Vw.: s. gi-; E.: germ. *trausta-, *traustaz, Adj., stark, fest; s. idg. *deru-, *dreu-, *drū-, Sb., Baum, Pokorny 214
*trōst (3), ahd., st. N. (a): Vw.: s. *gi- (2); Hw.: vgl. as. trōst (2)?
trōsten 49, ahd., sw. V. (1a): nhd. trösten, trösten über, aufrichten, zusprechen, Mut zusprechen, jemandem Mut zusprechen, Trost zusprechen, jemandem Trost zusprechen, Zuversicht geben, zuversichtlich sein (V.), Vertrauen setzen auf; ne. comfort (V.), help (V.); ÜG.: lat. blandiri Gl, (concedere)? OG, consolari Gl, N, O, OG, consolatorius (= trōstenti) Gl, lactare (V.) (2) Gl, lenire Gl, mulcere Gl, N, palpare Gl, paracletus (= trōstenti subst.) Gl, refrigerare Gl, (solaciare) Gl, solari N, spem habere N, sperare N, sperare in (= trōsten zi) N, (spes) N; Vw.: s. fir-, folla-, gi-, *missi-; Hw.: s. ungitrōstit*; vgl. anfrk. *trōsten?, *trōston?, as. trōstian*, trôston*; Q.: Gl (765), L, N, O, OG; E.: germ. *traustjan, sw. V., zuversichtlich sein (V.), vertrauen; s. idg. *deru-, *dreu-, *drū-, Sb., Baum, Pokorny 214; W.: mhd. trœsten, sw. V., trösten, ermutigen; nhd. trösten, sw. V., trösten, DW 22, 953; R.: trōsten zi: nhd. Vertrauen setzen auf; ne. put confidence in; ÜG.: lat. sperare in N; R.: gitrōstit, (Part. Prät.=)Adj.: nhd. getrost; ne. confident; R.: trōstenti, (Part. Präs.=)Adj.: nhd. tröstend; ne. comforting (Adj.); ÜG.: lat. consolatorius Gl; R.: trōstenti, (Part. Präs. subst.=)M.: nhd. Tröster; ne. comforter; ÜG.: lat. paracletus Gl; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 866a (trōsten); Son.: Tgl02 = Freisinger Moralia-Glossen (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 6300), Tgl03b = Paulus-Glossen der Winithar-Handschrift (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 70), Tgl001 = Freisinger Cura-Glossen (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 6277), Tgl007 = Benediktbeurer Glosse zu Gregors Homilien (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 4542), TrT04 = Tegernseer Cura-Glossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 18550a)
trōstenti, ahd., (Part. Präs.=)Adj.: Vw.: s. trōsten
trōstgebo* 1, ahd., sw. M. (n): nhd. „Trostgeber“, Tröster; ne. „comfort-giver“; ÜG.: lat. (consolans) NGl; Q.: NGl (2. Viertel 11. Jh.); I.: Lüt. lat. consolans; E.: s. trōst, gebo
trōstgeist* 1, ahd.?, st. M. (a): nhd. der heilige Geist; ne. the Holy Ghost; ÜG.: lat. paracletus Gl; Q.: Gl (14. Jh.); I.: Lsch. lat. paracletus?; E.: s. trōst, geist; W.: mhd. trōstgeist, st. M., der heilige Geist
*trōstida?, ahd., st. F. (ō): Vw.: s. fir-
*trōstit?, ahd., (Part. Prät.=)Adj.: Vw.: s. *fir-, gi-, unfir-, ungi-; Hw.: s. trōsten
trōstlīh 1, ahd., Adj.: nhd. tröstlich; ne. comforting; ÜG.: lat. (relevare) N; Q.: N (1000); E.: s. trōst, līh; W.: mhd. trōstlich, Adj., tröstlich, hilfreich; nhd. tröstlich, Adj., Adv., tröstlich, DW 22, 1006
*trōsto?, ahd., sw. M. (n): Vw.: s. *gi-; Hw.: vgl. as. *trōstio?, *trōsteo?
trōstolōs 1, ahd., Adj.: nhd. trostlos, schutzlos, ohne Schutz seiend; ne. without comfort; Q.: O (863-871); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. trōst, lōs; W.: mhd. trōstlōs, Adj., trostlos; nhd. trostlos, Adj., trostlos, ohne Trost, DW 22, 1023; R.: trōstolōs wesan: nhd. ohne Schutz sein (V.); ne. be without protection; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 866a (trōstolōs)
troswurz*, ahd., st. F. (i)?: Vw.: s. tropfwurz*
trota 6, truta, ahd., st. F. (ō), sw. F. (n)?: nhd. Kelter; ne. winepress; ÜG.: lat. calcatorium Gl, prelum Gl, torcular Gl; Vw.: s. wīn-; Q.: Gl (Anfang 9. Jh.); E.: germ. *trudō, st. F. (ō), Tritt, Spur; s. idg. *dreu-, V., laufen, treten, Pokorny 204; vgl. idg. *der- (3), *drā-, V., laufen, treten, Pokorny 204; W.: mhd. trote, sw. F., Kelter; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 860a (trota); Son.: TrA01 = Alphabetisches Reichenauer Bibelglossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX) (Anfang 9. Jh.)
trotōn* 1, ahd., sw. V. (2): nhd. treten, keltern; ne. tread (V.), press (V.); ÜG.: lat. (in pressura constituere) N; Hw.: s. trota; Q.: N (1000); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. germ. *trudan, st. V., treten; idg. *dreu-, V., laufen, treten, Pokorny 204; s. idg. *der- (3), *drā-, V., laufen, treten, Pokorny 204; W.: s. mhd. troten, sw. V., laufen
trouf 8, ahd., st. M. (a?, i?), st. N. (a): nhd. Traufe, Tropfen (M.), Dachrinne; ne. reaves (Pl.); ÜG.: lat. compluvium Gl, gutta Gl, stillicidium Gl; Vw.: s. dah-, gi-; Q.: Gl (3. Viertel 9. Jh.); E.: s. triofan, troufen; W.: mhd. trouf, st. N., st. M., Traufe; s. nhd. Traufe, F., Traufe, Niedertröpfeln, Tropfen (N.), Ort des Tropfenfalls, DW 21, 1404; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 862b (trouf); Son.: Sglr01 = Sankt Galler Sachglossare (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 299) (3. Viertel 9. Jh.)
troufen* 3, ahd., sw. V. (1a): nhd. träufeln, herabträufeln, beträufeln; ne. drip (V.); ÜG.: lat. destillare Gl, stillare Gl; Vw.: s. bi-; Q.: Gl (10. Jh.); E.: germ. *draupjan, sw. V., träufeln, triefen lassen; idg. *dʰreub-?, V., triefen, tropfen, Pokorny 275?; s. idg. *dʰreu-, V., abbrechen, zerbröckeln, zerbrechen, Pokorny 274; W.: mhd. troufen, sw. V., träufeln; nhd. träufen, sw. V., tropfen, triefen, DW 21, 1415
troufwahs* 1, ahd., st. N. (a): nhd. tröpfelndes Wachs; ne. dropping wax; ÜG.: lat. (lacrimis stillat) (= troufwahsun) Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. trouf, wahs; W.: nhd. Traufwachs, N., tropfendes Wachs, DW 21, 1425
troufwurz*? 1, ahd.?, st. F. (i): nhd. „Traufwurz“, Knotenbraunwurz; ne. a sort of brownwort; ÜG.: lat. (maura) Gl; Hw.: s. druoswurz*; Q.: Gl (13. Jh.); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. trouf, wurz; W.: nhd. (ält.-dial.) Traufwurz, F., „Traufwurz“ (Pflanzenname), DW 21, 1425
troum 20, ahd., st. M. (a): nhd. Traum; ne. dream (N.); ÜG.: lat. somnium B, Gl, N, O, somnus B, Gl, O, T, sopor Gl, visus Gl; Hw.: vgl. as. drôm; Q.: B (800), GB, Gl, N, O, OT, T; I.: Lbd. lat. somnus?; E.: germ. *drauma-, *draumaz, st. M. (a), Jubel, Gesang, fröhliches Treiben, Traum, Trugbild; s. idg. *dʰreugʰ- (2), V., trügen, schädigen, Pokorny 276; W.: mhd. troum, st. M., Traum; nhd. Traum, M., Traum, DW 21, 1436; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 866a (troum)
troumāri 1, ahd., st. M. (ja): nhd. Träumer; ne. dreamer; ÜG.: lat. somniator Gl; Q.: Gl (Ende 10. Jh.); I.: Lüs. lat. somniator; E.: s. troumen; W.: mhd. troumære, st. M., Träumer; nhd. Träumer, M., Träumer, der während des Schlafes träumt, Traumausleger, Phantast, DW 21, 1495
troumen* 6, ahd., sw. V. (1a): nhd. träumen; ne. dream (V.); ÜG.: lat. in somnis videre N, somniare Gl, N, (somnium) Gl, (somnus) N; Hw.: vgl. as. drōmian*; Q.: Gl (Ende 10. Jh.), N; E.: s. troum; W.: mhd. troumen, sw. V., träumen; nhd. träumen, sw. V., träumen, DW 21, 1478
troumsceid*, ahd., st. M. (a)?: Vw.: s. troumskeid*
troumsceidāri, ahd., st. M. (ja): Vw.: s. troumskeidāri*
troumsceido*, ahd., sw. M. (n): Vw.: s. troumskeido*
troumskeid* 2, troumsceid*, ahd., st. M. (a)?: nhd. „Traumscheidung“, Traumdeutung; ne. interpretation of dreams; ÜG.: lat. interpretatio somniorum NGl; Q.: NGl (2. Viertel 11. Jh.); I.: Lüt. lat. interpretatio somniorum; E.: s. troum, skeidan
troumskeidāri* 8, troumsceidāri, ahd., st. M. (ja): nhd. „Traumscheider“, Traumdeuter; ne. interpreter of dreams; ÜG.: lat. coniector Gl, interpres somniorum NGl, somniator Gl; Q.: Gl (Ende 8. Jh.), NGl; I.: Lüt. lat. interpres somniorum?, Lsch. lat. coniector?; E.: s. troum, skeidan; W.: mhd. troumscheidære, st. M., Traumdeuter; nhd. Traumscheider, M., Traumausleger, Traumdeuter, DW 21, 1519; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 741b (troumsceidāri); Son.: Smr01 = Murbacher Sammelglossar (Oxford, Bodleian Library Jun. 25), Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX) (Ende 8. Jh.)
troumskeido* 2, troumsceido*, ahd., sw. M. (n): nhd. „Traumscheider“, Traumdeuter; ne. interpreter of dreams; ÜG.: lat. coniector Gl; Hw.: vgl. as. drōmskētho*; Q.: Gl (Anfang 9. Jh.); I.: Lüt. lat. interpres somniorum?, Lsch. lat. coniector?; E.: s. troum, skeidan; W.: mhd. troumscheide, sw. M., Traumdeuter; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 741b (troumsceido); Son.: Smr01 = Murbacher Sammelglossar (Oxford, Bodleian Library Jun. 25) (Anfang 9. Jh.), TrA01 = Alphabetisches Reichenauer Bibelglossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX) (Anfang 9. Jh.)
troumtrugināri* 1, ahd., st. M. (ja): nhd. „Traumbetrüger“, trügerischer Traumgott; ne. deceiver in dreams; ÜG.: lat. lusor divorum (quia deludunt homines dormientes) N; Q.: N (1000); I.: Lüt. lat. lusor dormientium?; E.: s. troum, trugināri
trozēn*, ahd., sw. V. (1a): Vw.: s. drozēn*
trūba, ahd.?, st. F. (ō)?, sw. F. (n)?: Vw.: s. drūba*
trubela, ahd., st. F. (ō)?, sw. F. (n): Vw.: s. trufla*
*trūbōn?, ahd., sw. V. (2): Hw.: vgl. as. drūvon*
trubruca* 10, tribuca, tribrucna, tubrucus*, lat.-ahd.?, F.: nhd. Hose; ne. trousers (Pl.); ÜG.: calza (roman.)? Gl, ahd. diohbruoh Gl, kniohosa Gl; Q.: Gl (10. Jh.); E.: s. diohbruoh
truc..., ahd.: Vw.: s. truk...
truckan*, ahd., Adj.: Vw.: s. trukkan*
truckanen*, ahd., sw. V. (1a): Vw.: s. trukkanen*
truckanī*, ahd., st. F. (ī): Vw.: s. trukkanī*
truckano*, ahd., Adv.: Vw.: s. trukkano*
trudis, lat.-ahd., Sb.: Vw.: s. treudis
*trudua?, ahd., Sb.: Vw.: s. alah-*; E.: Etymologie unbekannt
trūēn 21, trūwēn*, ahd., sw. V. (3): nhd. trauen, vertrauen, sich verlassen (V.), glauben, hoffen, vertrauen auf, sich verlassen (V.) auf, glauben an, sich getrauen; ne. trust (V.), believe, hope (V.); ÜG.: lat. arbitrari N, confidere N, credere N, desperare (= ni trūēn) N, fidus (= trūēnti) Gl, (impatiens) N, (incredibilis) N, non dubitari N, putare N, quod incredibile cuiquam videatur (= des ginuoge ni trūēnt) N, sperare Gl; Vw.: s. anagi-, fir-, folla-, gi-, missi-; Hw.: vgl. anfrk. trūon, as. *traugian?, trūon*, trūoian*; Q.: Gl (3. Viertel 9. Jh.), N; I.: Lbd. lat. crēdere?; E.: germ. *trūwēn, *trūwǣn, sw. V., trauen, vertrauen; s. idg. *dreu̯o-, Adj., treu, Pokorny 214; vgl. idg. *deru-, *dreu-, *drū-, Sb., Baum, Pokorny 214; W.: mhd. trūwen, sw. V., trauen, hoffen, glauben; nhd. trauen, sw. V., glauben, vertrauen, trauen, DW 21, 1326; R.: trūēnti, (Part. Präs.=)Adj.: nhd. treu; ne. loyal, faithful; ÜG.: lat. fidus Gl; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 865a (trūwēn); Son.: Tgl016 = Würzburger Glossen zum Alten Testament (Oxford, Bodleian Library Laud. lat. 92), TrA03 = Sankt Galler alphabetisches confecta-Glossar (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 299) (3. Viertel 9. Jh.)
trūēnti, ahd., (Part. Präs.=)Adj.: Vw.: s. gi-; Hw.: s. trūēn
trufelo 1, truflo*, ahd.?, sw. M. (n): nhd. Kelle; ne. scoop (N.); ÜG.: lat. ferrum latum unde parietes liniuntur Gl, trulla Gl; Hw.: s. trufla*; Q.: Gl (13. Jh.); I.: Lw. gr. tryble?; E.: germ. *trubl-, Sb., Schale (F.) (2), Kelle; s. gr. τρύβλιον (trýblion), N., Schüssel, Napf; technisches Wort ohne Etymologie
trufla* 3, trubela, ahd., st. F. (ō)?, sw. F. (n)?: nhd. Kelle, Mauerkelle; ne. scoop (N.), trowel (N.); ÜG.: lat. trulla Gl; Hw.: s. trufelo; vgl. as. drūfla*, trūfla*; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lw. gr. tryble?; E.: germ. *trubl-, Sb., Schale (F.) (2), Kelle; s. gr. tryble?
truflo*, ahd., sw. M. (n): Vw.: s. trufelo
trufteren* 1, ahd., sw. V. (1a): nhd. „trüftern“, ausklopfen, hin und her schwingen, worfeln; ne. beat (V.); ÜG.: lat. excutere Gl; Q.: Gl (10. Jh.); I.: Lsch. lat. excutere?; W.: nhd. trüftern, sw. V., triftern, hin und her werfen, DW 22, 1246, 502
*trug?, ahd., st. M. (i): Hw.: vgl. as. *drugi?
trugading*, ahd., st. N. (a): Vw.: s. trugiding*
truganōn, ahd., sw. V. (2): Vw.: s. truginōn*
trugibilidi* 2, ahd., st. N. (ja): nhd. Trugbild, erdichtetes Bild; ne. delusion; ÜG.: lat. fucus (M.) (1) N, imago ficta Gl; Q.: Gl (9./10. Jh.), N; I.: Lüt. lat. fucus?, Lüs. lat. imago ficta?; E.: s. bilidi; vgl. germ. *drugi-, *drugiz, Adj., trügerisch; s. idg. *dʰreugʰ- (2), V., trügen, schädigen, Pokorny 276; W.: mhd. trugebilde, st. N., Trugbild; nhd. Trugbild, N., Trugbild, Täuschung, DW 22, 1256
trugida* 4, ahd., st. F. (ō): nhd. Trug, Trugbild, Heuchelei, Scheinheiligkeit, Götzenbild, Betrug, Einbildung; ne. delusion, hypocrisy; ÜG.: lat. (delusio) Gl, dolus Gl, fraus Gl, hypocrisis MF, simulacrum I; Vw.: s. bi-, gi-; Hw.: vgl. as. drugitha*; Q.: Gl, I (Ende 8. Jh.), MF; I.: Lsch. lat. hypocrisis, simulacrum?, Lbd. lat. dolus?; E.: s. germ. *drugi-, *drugiz, Adj., trügerisch; vgl. idg. *dʰreugʰ- (2), V., trügen, schädigen, Pokorny 276; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 863b (trugida)
trugiding 6, trugading*, ahd., st. N. (a): nhd. „Scheingebilde“, Trug, Lüge, Falschheit, Truggebilde, Täuschung, Dichtung; ne. delusion; ÜG.: lat. delubrum Gl, falsum (N.) Gl, fictum (N.) Gl, (monstrum) Gl; Hw.: vgl. as. drugithing*; Q.: Gl (4. Viertel 9. Jh.); I.: Lüt. lat. fictum?; E.: s. ding; s. germ. *drugi-, *drugiz, Adj., trügerisch; vgl. idg. *dʰreugʰ- (2), V., trügen, schädigen, Pokorny 276; W.: mhd. trugedinc, st. N., trügerisches Ding; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 219a (trugiding), 2, 863b (trugading); Son.: Tgl034 = Cura-Glossen aus Sankt Florian (Sankt Florian, Stiftsbibliothek III 222 B) (4. Viertel 9. Jh.)
trugiheit* 10, ahd., st. F. (i): nhd. „Falschheit“, Täuschung, Wahn, Fälschung, Schein, Einbildung; ne. fallacity, folly; ÜG.: lat. cavillum Gl, dolus N, fucus (M.) (1) Gl, illusio NGl, phantasma NGl; Q.: Gl (10. Jh.), N, NGl; I.: Lsch.?, Lbd.? lat. dolus?, illusio?, phantasma?; E.: s. heit; s. germ. *drugi-, *drugiz, Adj., trügerisch; vgl. idg. *dʰreugʰ- (2), V., trügen, schädigen, Pokorny 276; W.: mhd. trugeheit, st. F., Betrügerei, Falschheit; nhd. (ält.) Trugheit, F., „Trugheit“, DW 22, 1297
trugikōsōn* 1, ahd., sw. V. (2): nhd. betrügen, täuschen, Trug reden; ne. deceive; ÜG.: lat. dolum loqui N; Q.: N (1000); I.: Lüs. lat. dolum loqui; E.: s. kōsōn; s. germ. *drugi-, *drugiz, Adj., trügerisch; vgl. idg. *dʰreugʰ- (2), V., trügen, schädigen, Pokorny 276
trugil 4, ahd., st. M. (a)?: nhd. kleine Mulde, kleiner Trog, Schüssel; ne. little trough; ÜG.: lat. alveolus Gl, (trulla) Gl; Vw.: s. hart-; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lüt. lat. alveolus?; E.: s. trog
*trugila?, ahd., sw. F. (n): Vw.: s. hart-
*trugilboum?, ahd., st. M. (a): Vw.: s. hart-
trugilefsa* 2, ahd., st. M. Pl. (a): nhd. „Lügenlippe“, lügnerische Lippe; ne. lying lip; ÜG.: lat. labium dolosum N; Q.: N (1000); I.: Lüs. lat. labium dolosum; E.: s. lefsa; s. germ. *drugi-, *drugiz, Adj., trügerisch; vgl. idg. *dʰreugʰ- (2), V., trügen, schädigen, Pokorny 276
trugilī, ahd., st. N. (a): Vw.: s. trugilīn
trugilīcho, ahd., Adv.: Vw.: s. trugilīhho
trugilīh* 10, ahd., Adj.: nhd. trügerisch, täuschend, betrügerisch, erlogen, erdichtet; ne. delusive; ÜG.: lat. apocryphicus Gl, apocryphus? Gl, dubius Gl, fabulosus Gl, fallax Gl, fictus Gl, phantasticus Gl, vanus Gl; Vw.: s. gi-, un-; Q.: Gl (9./10. Jh.); I.: Lbd. lat. apocryphus?; E.: s. līh (3); s. germ. *drugi-, *drugiz, Adj., trügerisch; vgl. idg. *dʰreugʰ- (2), V., trügen, schädigen, Pokorny 276; W.: mhd. trugelich, Adj., trüglich, betrüglich; nhd. trüglich, Adj., Adv., trüglich, DW 22, 1298
trugilīhho 6, trugilīcho, ahd., Adv.: nhd. trügerisch, heuchlerisch, betrügerisch, zum Schein; ne. delusively, hypocritically; ÜG.: lat. dolose N, ficte Gl; Vw.: s. un-; Q.: Gl, N, O (863-871); E.: s. līh (3); s. germ. *drugi-, *drugiz, Adj., trügerisch; vgl. idg. *dʰreugʰ- (2), V., trügen, schädigen, Pokorny 276; W.: mhd. trugelīche, Adj., trüglich, betrüglich; nhd. trüglich, Adj., Adv., trüglich, DW 22, 1298; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 863b (trugilīhho)
trugilīn 17, trugilī, ahd., st. N. (a): nhd. Tröglein, kleine Mulde, kleiner Trog, Schüssel; ne. little trough; ÜG.: lat. alveolus Gl, lacuna Gl; Vw.: s. hart-?, harten-?, zouwi-; Q.: Gl (765); I.: Lüs. lat. alveolus?; E.: s. trog; W.: mhd. trugelīn, st. N., Tröglein; nhd. Tröglein, N., Tröglein, kleiner offener Trog, verschließbares Kästchen, DW 22, 793; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 865b (trugilīn); Son.: TrT08 = Reichenauer Bibelglossar Rf. (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX)
*trugilīnboum?, ahd., st. M. (a): Vw.: s. hart-
*trugiling?, ahd., st. M. (a): Vw.: s. hart-
trugina* 3, ahd., st. F. (ō): nhd. Betrug, List, Täuschung; ne. deceit; ÜG.: lat. (confictum) Gl, fides nebulonis Gl, impostura Gl; Hw.: vgl. anfrk. drugina*, as. drugina; Q.: Gl (3. Viertel 9. Jh.); I.: Lbd. lat. dolus?; E.: s. triogan; s. germ. *drugi-, *drugiz, Adj., trügerisch; vgl. idg. *dʰreugʰ- (2), V., trügen, schädigen, Pokorny 276; W.: mhd. trugene, st. F., Betrug, Trug; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 863b (trugina); Son.: Tgl020 = Glossen zu Hrabans De consanguineorum nuptiis im Ottoboni-Codex (Rom, Biblioteca Apostolica Vaticana, Ottob. lat. 3295) (3. Viertel 9. Jh.)
trugināra* 2, ahd., sw. F. (n): nhd. Betrügerin; ne. deceiver (F.); ÜG.: lat. (fallax) Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lüt. lat. fallax?; E.: s. triogan; s. germ. *drugi-, *drugiz, Adj., trügerisch; vgl. idg. *dʰreugʰ- (2), V., trügen, schädigen, Pokorny 276
trugināri 23, ahd., st. M. (ja): nhd. Betrüger, Heuchler, Aufschneider; ne. deceiver; ÜG.: lat. hypocrita Gl, impostor Gl, nebulo Gl, nugator Gl, paraphrastes? Gl, praestigiator Gl, simulator Gl, sycophanta Gl, vir dolosus N; Vw.: s. troum-; Hw.: vgl. as. drugināri; Q.: Gl (9. Jh.), N; I.: Lbd. lat. hypocrita?, impostor?, nebulo?, nugator?, praestigiator?, simulator?, sycophanta?; E.: s. triogan; s. germ. *drugi-, *drugiz, Adj., trügerisch; vgl. idg. *dʰreugʰ- (2), V., trügen, schädigen, Pokorny 276; W.: mhd. trügenære, trugenære, st. M., Betrüger
truginissa* 1, ahd., st. F. (jō): nhd. Trugbild; ne. delusion; ÜG.: lat. (monstrum) Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lsch.?, Lbd.? lat. monstrum?; E.: s. triogan; s. germ. *drugi-, *drugiz, Adj., trügerisch; vgl. idg. *dʰreugʰ- (2), V., trügen, schädigen, Pokorny 276; W.: mhd. trügenisse, st. F., st. N., Betrug, Einbildung, Spuk
truginōd* 1, truginōt, ahd., st. M. (a?, i?): nhd. Trug, Betrug, Fälschung; ne. deceit; ÜG.: lat. (apocrypha) (N. Pl.) Gl; Q.: Gl (10. Jh.); I.: Lbd. lat. apocrypha?; E.: s. truginōn
truginōn* 10, truganōn, ahd., sw. V. (2): nhd. trügen, heucheln, verfälschen, lügen, erdichten, sich ausdenken, fingieren, vortäuschen, sich verstellen; ne. fake (V.), falsify; ÜG.: lat. fingere Gl, (fucare) Gl, ludere Gl, mentiri Gl; Vw.: s. gi-; Q.: Gl (1. Viertel 9. Jh.); I.: Lbd. lat. ludere?; E.: s. triogan; s. germ. *drugi-, *drugiz, Adj., trügerisch; vgl. idg. *dʰreugʰ- (2), V., trügen, schädigen, Pokorny 276; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 863b (truginōn); Son.: Tgl005 = Weihenstephaner Cura-Glossen (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 21525), Tgl039 = Gennadius-Glossen in der Berner Canones/Gennadius-Handschrift (Bern, Burgerbibliothek Cod. 89 und Cod. 493)
truginōt, ahd., st. M. (a?, i?): Vw.: s. truginōd*
trugisālida* 1, ahd., st. F. (ō): nhd. „Trugglück“, trügerisches Glück; ne. deceitful fortune; ÜG.: lat. fortuna N; Q.: N (1000); I.: Lüt. lat. fortuna?; E.: s. sālida; s. germ. *drugi-, *drugiz, Adj., trügerisch; vgl. idg. *dʰreugʰ- (2), V., trügen, schädigen, Pokorny 276
trugitiufal* 1, ahd., st. M. (a): nhd. „Trugteufel“, betrügerischer Dämon; ne. deceitful demon; ÜG.: lat. (ambiguus vultus numinis caeci) N; Q.: N (1000); I.: Lsch. lat. numen?, diabolus?; E.: s. tiufal; s. germ. *drugi-, *drugiz, Adj., trügerisch; vgl. idg. *dʰreugʰ- (2), V., trügen, schädigen, Pokorny 276
trugiwāga* 1, ahd., st. F. (ō): nhd. „Trugwaage“, falsche Waage; ne. incorrect scales; ÜG.: lat. statera dolosa N; Q.: N (1000); I.: Lüs. lat. statera dolosa; E.: s. wāga; s. germ. *drugi-, *drugiz, Adj., trügerisch; vgl. idg. *dʰreugʰ- (2), V., trügen, schädigen, Pokorny 276
truha 13, ahd., sw. F. (n): nhd. „Truhe“, Büchse, Kasten (N.), kleiner Kasten, Schrein, Sarg, Behälter; ne. chest; ÜG.: lat. capsella Gl, pyxis Gl, sarcophagus (M.) Gl, truca? Gl, (tumba)? Gl; Q.: Gl (3: Viertel 9. Jh.); E.: s. germ. *truga-, *trugaz, st. M. (a), Trog, Baum; germ. *truga-, *trugam, st. N. (a), Trog, Baum; vgl. idg. *deru-, *dreu-, *drū-, Sb., Baum, Pokorny 214; W.: mhd. truhe, sw. F., Lade, Kiste, Schrank, Sarg, hölzernes Gerinne; nhd. Truhe, F., Truhe, DW 22, 1321; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 865b (truha); Son.: TrT05 = Regensburger Vitenglossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14747) (3. Viertel 9. Jh.)
*truhlīhho?, *truhlīcho?, ahd., Adv.: Vw.: s. ur-
truhsāzo*, ahd., sw. M. (n): Vw.: s. truhtsāzo*
truhsezzo*, ahd., sw. M. (n): Vw.: s. truhtsezzo*
truht* 1, ahd., st. F. (i): nhd. Schar (F.) (1), Gefolge; ne. troop (N.), followers (Pl.); Hw.: vgl. as. *druht; Q.: Gl (3. Viertel 9. Jh.), PN; E.: germ. *druhti-, *druhtiz, st. F. (i), Gefolge, Schar (F.) (1), Zug; s. idg. *dʰereugʰ-, Adj., V., fest, halten, Pokorny 254; vgl. idg. *dʰer- (2), *dʰerə-, V., halten, festhalten, stützen, Pokorny 252; W.: mhd. truht, st. F., Last, Frucht, Nachkommenschaft; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 866b (truht); Son.: TrT36 = Sankt Galler Glossar zum Poenitentiale Cummeani (Sankt Gallen Stiftsbibliothek 299) (3. Viertel 9. Jh.)
*truhtfolk?, ahd., st. N. (a): Hw.: vgl. as. druhtfolk*
truhtgomo, ahd., sw. M. (n): Vw.: s. truhtigomo
*truhti?, ahd., Adj.: Vw.: s. ur-
*truhtida?, ahd., st. F. (ō): Vw.: s. ur-
truhtigomo 1, truhtgomo, ahd., sw. M. (n): nhd. Brautführer, Begleiter des Bräutigams, Begleiter der Braut; ne. bestman; ÜG.: lat. paranymphus Gl; Q.: Gl (3. Viertel 9. Jh.); I.: Lsch. lat. paranymphus?; E.: s. truht, gomo; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 362b (truhtgomo); Son.: Tgl036 = Würzburger Aldhelm-Glossen (Würzburg, Universitätsbibliothek M. p. th. f. 21) (3. Viertel 9. Jh.)
truhtīn 1300, ahd., st. M. (a): nhd. Herr, Herrscher; ne. lord, ruler (M.); ÜG.: lat. (deus) Gl, I, N, O, OG?, (dominatio) Gl, dominicus (= truhtīnes) NGl, dominus APs, B, E, FG, Gl, GP, I, MF, MH, MNPs, MNPs=MNPsA, MNPsA, N, NGl, OG, Ph, Psb, RhC, O, T, WH, WK, gr. kyrieeleison (= truhtīn gināde uns) B, kyrios B, (miserator) N; Vw.: s. *sigu-; Hw.: vgl. anfrk. druhtin*, as. drohtīn, druhtīn*; Q.: AB, APs, B, BG, E, FB, FG, FP, G, GB, Gl (765), GP, Hi (1. Hälfte 8. Jh.?, 8. Jh.), I, JB, L, LB, MF, MH, MNPs, MNPsA, N, NGl, O, OG, OT, P, Ph, Psb, PT, RhC, SG, T, TSp, WB, WH, WK; I.: Lbd. lat. dominus, gr. kyrios; E.: germ. *druhtīna-, *druhtīnaz, st. M. (a), Gefolgsherr, Führer, Herr; s. idg. *dʰereugʰ-, Adj., V., fest, halten, Pokorny 254; vgl. idg. *dʰer- (2), *dʰerə-, V., halten, festhalten, stützen, Pokorny 252; W.: mhd. truhtīn, st. M., Kriegsherr, Heerfürst; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 866b (truhtīn); Son.: Tgl01 = Sankt Pauler Lukasglossen (Sankt Paul, Stiftsarchiv 1/8), Tgl029 = Mainzer Moralia-Glossen (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 8104), Tgl101 = Canticum-Glosse von Fulda (Frankfurt am Main, Stadt- und Universitätsbibliothek Ms. Barth. 32), Wba01 = Wörterbuchglosse Abrogans (Paris, Bibliothèque Nationale lat. 7640)
truhting* 7, ahd., st. M. (a): nhd. Brautführer, Gefährte; ne. bestman; ÜG.: lat. paranymphus Gl, procus Gl, pronuba Gl, sodalis (M.) Gl, sponsalis (M.) N; Hw.: s. lat.-lang. troctingus*; vgl. as. druhting*; Q.: Gl (Anfang 9. Jh.), N; I.: lat. beeinflusst?; E.: s. truht; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 867a (truhting); Son.: TrA01 = Alphabetisches Reichenauer Bibelglossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX) (Anfang 9. Jh.)
truhtīnlīcha*, ahd., sw. F. (n): Vw.: s. truhtīnlīhha*
truhtīnlīh* 13, ahd., Adj.: nhd. Herren..., göttlich, zum Herrn gehörig, des Herrn seiend, herrlich; ne. lordly; ÜG.: lat. dominicus B; Q.: B (800), GB; I.: Lüs. lat. dominicus?; E.: s. truhtīn, līh (3); R.: truhtīnlīhhēr tag: nhd. Sonntag; ne. Sunday; ÜG.: lat. dies dominicus B; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 867a (truhtīnlīh)
truhtīnlīhha* 2, truhtīnlīcha*, ahd., sw. F. (n): nhd. Sonntag, Tag des Herrn; ne. Sunday; ÜG.: lat. dominica B; Q.: B (800); I.: Lüs. lat. dominica?; E.: s. truhtīn, līh (3)
truhtsāzo* 13, truhsāzo, ahd., sw. M. (n): nhd. Truchsess; ne. Lord High Steward; ÜG.: lat. archimagirus Gl, dapifer Gl, deatra? Gl, discophorus Gl, discum ferens (M.) Gl, infertor Gl, propositor Gl; Q.: Gl (10. Jh.); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. truht, sizzen, sezzen; W.: mhd. truhtsæze, truhtsæze, sw. M., Truchsess; s. nhd. Truchseß, M., Truchsess, DW 22, 1228
truhtsezzo* 7, truhsezzo*, ahd., sw. M. (n): nhd. Truchsess; ne. Lord High Steward; ÜG.: lat. dapifer Gl, discophorus Gl, pistor Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. truht, sizzen, sezzen; W.: s. nhd. Truchseß, M., Truchsess, DW 22, 1228
*truhtskaf?, ahd., st. M. (i): Hw.: vgl. as. druhtskepi*
trukkan* 13, truckan*, trokkan*, ahd., Adj.: nhd. trocken, ausgetrocknet, durstig; ne. dry (Adj.); ÜG.: lat. carica (= trukkan figa) Gl, ieiunus Gl, siccus Gl, N; Q.: Gl (Ende 8. Jh.), N, WH; I.: Lbd. lat. ieiunus?; E.: germ. *druhna-, *druhnaz, *drukna-, *druknaz, Adj., trocken; s. idg. *dʰereugʰ-, Adj., V., fest, halten, Pokorny 254; vgl. idg. *dʰer- (2), *dʰerə-, V., halten, festhalten, stützen, Pokorny 252; W.: mhd. trucken, trocken, Adj., trocken; nhd. trocken, Adj., Adv., trocken, DW 22, 727; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 866b (truckan); Son.: Tgl016 = Würzburger Glossen zum Alten Testament (Oxford, Bodleian Library Laud. lat. 92)
trukkanen* 9, truckanen*, trokkanen*?, ahd., sw. V. (1a): nhd. trocknen, trocken machen, trocken werden, austrocknen, dörren; ne. dry (V.); ÜG.: lat. exsiccare Gl, N, siccare Gl, N; Hw.: vgl. as. druknian*; Q.: Gl (2. Viertel 9. Jh.), N; E.: germ. *druknajan, sw. V., trocknen; s. idg. *dʰereugʰ-, Adj., V., fest, halten, festhalten, Pokorny 254; vgl. idg. *dʰer- (2), *dʰerə-, V., halten, festhalten, stützen, Pokorny 252; W.: mhd. truckenen, sw. V., trocken werden (intr.); nhd. trocknen, sw. V., trocknen, DW 22, 763; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 866b (truckanen); Son.: MrT01 = Regensburger Mischglossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14747), Tgl001 = Freisinger Cura-Glossen (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 6277) (2. Viertel 9. Jh.)
*trukkanēn?, *truckanēn?, *trokkanēn*?, ahd., sw. V. (3): nhd. trocknen, trocken werden; ne. dry (V.); Vw.: s. ir-; E.: germ. *druknēn, *druknǣn, sw. V., trocknen; s. idg. *dʰereugʰ-, Adj., V., fest, halten, festhalten, Pokorny 254; vgl. idg. *dʰer- (2), *dʰerə-, V., halten, festhalten, stützen, Pokorny 252
*trukkani?, *truckani?, ahd., Adj.: Vw.: s. trukkano*; Hw.: vgl. as. *drokni?
trukkanī* 6, truckanī*, ahd., st. F. (ī): nhd. Trockenes, Trockenheit, trockenes Land; ne. dryness; ÜG.: lat. aridum Gl, (desertum) N, siccamen Gl, siccum (N.) N; Q.: Gl (765), N; I.: Lüs. lat. siccamen?; E.: germ. *druknī-, *druknīn, sw. F. (n), Trockenheit; s. idg. *dʰereugʰ-, Adj., V., fest, halten, Pokorny 254; vgl. idg. *dʰer- (2), *dʰerə-, V., halten, festhalten, stützen, Pokorny 252; W.: mhd. truckene, st. F., Trockenheit
trukkano* 1, truckano*, ahd., Adv.: nhd. trocken, trockenen Fußes; ne. drily; ÜG.: lat. (fuctus) N; Hw.: vgl. as. drokno; Q.: N (1000); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. trukkan; W.: nhd. trocken, Adj., Adv., trocken
trumba 12, ahd., sw. F. (n): nhd. Trompete, Tuba, Posaune; ne. trumpet (N.); ÜG.: lat. (classica) Gl, (consonantia)? Gl, (lignum cavum ex utraque parte pelle contextum) Gl, lituus Gl, (sambuca) Gl, symphonia Gl, tuba Gl, MF, T; Vw.: s. heri-, horn-; Hw.: vgl. anfrk. drumba*; Q.: Gl, MF (Ende 8. Jh.), OT, T; I.: lat. beeinflusst?; E.: lautmalenden Ursprungs; W.: mhd. trumbe, sw. F., Posaune, Trompete, Trommel, Laute; nhd. (ält.) Trumme, F., „Trumme“, DW 22, 1347; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 876b (trumba); Son.: Tgl040 = Glossen im Sankt Galler Walahfrid-Kommentar (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 283), TrT07 = Freisinger Isidor-Glossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 6325)
trumbāri* 6, ahd., st. M. (ja): nhd. Trompeter, Bläser, Trompetenbläser; ne. trumpet-blower; ÜG.: lat. cornicen Gl, liticen Gl, tibicen Gl, tubicen Gl, T; Vw.: s. heri-; Q.: Gl (Anfang 9. Jh.), OT, T; I.: Lüt. lat. tubicen?; E.: s. trumba; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 867b (trumbāri); Son.: Tgl038 = Würzburger Evangelienglossen (Würzburg, Universitätsbibliothek M. p. th. f. 67), Wba03 = Affatim-Glossar (Oxford, Bodleian Library Jun. 25) (Anfang 9. Jh.)
*trumbo?, ahd., sw. M. (n): nhd. Trompeter, Bläser, Trompetenbläser; ne. trumpet-blower; Vw.: s. heri-; Hw.: s. trumbari*
trumen* 1, trumōn*, drumōn*, ahd., sw. V. (1a, 2): nhd. täuschen; ne. deceive; ÜG.: lat. illudere Gl; Hw.: s. troumen*; Q.: Gl (3. Viertel 9. Jh.)
trumil* 1, drumil*, ahd., st. M.?: nhd. Trugbild; ne. illusion; ÜG.: lat. illusio Gl; Hw.: s. trumen*; Q.: Gl (3. Viertel 9. Jh.); I.: lat. beeinflusst?
trumōn*, ahd., sw. V. (2): Vw.: s. trumen*
trunc (1), ahd., Sb.: Vw.: s. trunk* (1)
trunc (2), ahd., st. M. (a?, i?): Vw.: s. trunk* (2)
truncalī*, ahd., st. F. (ī): Vw.: s. trunkalī
truncan*, ahd., (Part. Prät.=)Adj.: Vw.: s. trunkan*
truncanēn*, ahd., sw. V. (3): Vw.: s. trunkanēn*
truncanheit*, ahd., st. F. (i): Vw.: s. trunkanheit*
truncanī*, ahd., st. F. (ī): Vw.: s. trunkanī*
trunk* (1) 3, trunc, ahd., Sb.: nhd. Stamm, Baumstamm, Geschlecht; ne. trunk, stirps; ÜG.: lat. stirps Gl, truncus (M.) (1) Gl; Vw.: s. kōl-; Q.: Gl (10. Jh.); I.: Lw. lat. truncus?; E.: s. lat. truncus, M., Baumstamm, Rumpf; vgl. idg. *trenk- (1), V., stoßen, drängen, Pokorny 1093; idg. *ter- (3), *terə-, *terh₁-, *teri-, *trēi-, *trī-, *teru-, *treu-, *terh₃u-, V., reiben, bohren, drehen, Pokorny 1071
trunk* (2) 4, trunc, ahd., st. M. (a?, i?): nhd. Trunk, Schluck; ne. drink (N.); ÜG.: lat. haustus Gl, potio Gl; Vw.: s. ubar-; Hw.: s. trinkan; Q.: Gl (790); E.: germ. *drunki-, *drunkiz, st. M. (i), Trunk; s. idg. *dʰreg̑-, V., ziehen, gleiten, streifen, Pokorny 273; W.: mhd. trunc, st. M., Trunk; nhd. Trunk, M., Trunk, Handlung des Trinkens, Trunksucht, Zecherei, DW 22, 1375; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 862a (trunk); Son.: Wba02 = Samanunga (Wien, Österreichische Nationalbibliothek Cod. 162)
*trunkal?, *truncal?, ahd., Adj.: nhd. trunken, betrunken; ne. drunken; Vw.: s. wīn-; E.: germ. *drunkula-, *drunkulaz, Adj., trunksüchtig; s. idg. *dʰreg̑-, V., ziehen, gleiten, streifen, Pokorny 273
trunkalī 3, truncalī*, ahd., st. F. (ī): nhd. Trunkenheit, Trunksucht; ne. drunkenness; ÜG.: lat. ebrietas MH, WK; Q.: MH, WK (790?); I.: Lüs. lat. ebrietas?; E.: s. trunk (2), trinkan; germ. *drunkulī-, *drunkulīn, sw. F. (n), Trunksucht; s. idg. *dʰreg̑-, V., ziehen, gleiten, streifen, Pokorny 273; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 862a (trunkalī)
trunkan* 12, truncan*, ahd., (Part. Prät.=)Adj.: nhd. trunken, betrunken, berauscht; ne. drunken; ÜG.: lat. crapulatus N, ebrius N, T, (gulosus) Gl, (inebriare) WH, inebriari (= trunkan werdan) N, maditus Gl, temulentus Gl, vinolentus Gl; Vw.: s. fol-, ir-, wīn-; Hw.: vgl. anfrk. drunkan*, as. *drunkan?; Q.: Gl (Ende 8. Jh.), N, PN, T, WH; E.: germ. *drunkana-, *drunkanaz, Adj., trunken; vgl. idg. *dʰreg̑-, V., ziehen, gleiten, streifen, Pokorny 273; W.: mhd. trunken, (Part. Prät.=)Adj., betrunken; nhd. trunken, (Part. Prät.=)Adj., trunken, betrunken, begeistert, DW 22, 1391; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 861b (trunkan); Son.: Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX) (Ende 8. Jh.), TrA01 = Alphabetisches Reichenauer Bibelglossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX)
trunkanēn* 1, truncanēn*, ahd., sw. V. (3): nhd. trunken werden, betrinken, trunken sein (V.); ne. get drunk; ÜG.: lat. inebriare O; Q.: O (863-871); I.: Lüt. lat. inebriare?; E.: s. trunkan; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 861b (trunkanēn)
trunkanheit* 1, truncanheit*, ahd., st. F. (i): nhd. Trunkenheit; ne. drunkenness; Q.: RB (10. Jh.); I.: Lüs. lat. ebrietas?; E.: s. trunkan, heit; W.: mhd. trunkenheit, st. F., Trunkenheit; nhd. Trunkenheit, F., Trunkenheit, Rausch (M.) (1), Trunksucht, DW 22, 1398
trunkanī* 3, truncanī*, ahd., st. F. (ī): nhd. Trunkenheit; ne. drunkenness; ÜG.: lat. ebrietas NGl; Vw.: s. ubar-; Q.: N (1000), NGl; I.: Lüt. lat. ebrietas?; E.: s. trunkan
*trunkanōn?, *truncanōn?, ahd., sw. V. (2): Vw.: s. ubar-
*trunkī?, ahd., st. F. (ī): Vw.: s. ubar-
*trunkida?, ahd., st. F. (ō): Vw.: s. ubar-
*trunkilī?, ahd., st. F. (ī): Vw.: s. ubar-; Hw.: s. trunkalī
*trunna?, ahd., sw. M. (n): Vw.: s. ant-
trunna? 1, ahd.?, Sb.: nhd. Münze; ne. coin (N.); ÜG.: lat. moneta Gl; Q.: Gl (14. Jh.)
*trunnan?, ahd., (Part. Prät.=)Adj.: Vw.: s. abainttrinnan
*trunni?, ahd., Adj.: Vw.: s. aba-
*trunnida?, ahd., st. F. (ō): Vw.: s. ant-
*trunnīg?, ahd., Adj.: Vw.: s. aba-
*trunnigī?, ahd., st. F. (ī): Vw.: s. ant-
truobal* 2, ahd., Adj.: nhd. heftig, ungestüm, betrübt; ne. violent; ÜG.: lat. turbulentus B; Q.: B (800), GB; I.: Lüt. lat. turbulentus?; E.: s. truobi; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 868a (truobal)
truoben 40, ahd., sw. V. (1a): nhd. trüben, verwirren, beunruhigen, betrübt werden, stürmisch bewegen, erschüttern, betrüben, bedrängen, betrübt sein (V.) über, bestürzen, trübe machen; ne. stir (V.), confuse, make anxious; ÜG.: lat. concitare N, contristare O, T, conturbare Gl, MNPsA, N, (corrumpere) Gl, (lacrimatus esse) (= sih truoben muotes) O, (natare)? Gl, terrere Gl, torpidus (= gitruobit) Gl, tristis (= gitruobit) PT=T, turbare MNPsA, N, NGl, O, turbidare N; Vw.: s. bi-, duruh-, gi-; Hw.: s. ungitruobit*; vgl. anfrk. druoven*, druovon*, as. drōvian*; Q.: Gl (nach 765?), MNPsA, N, NGl, O, OT, PT, T; E.: germ. *drōbjan, sw. V., trübe machen, aufrühren; s. idg. *dʰerəbʰ-, *dʰrābʰ-, *dʰrəbʰ-, Sb., Trübes, Hefe, Pokorny 252; idg. *dʰer- (1), *dʰerə-, Sb., V., Trübes, Schmutz, trüben, Pokorny 251; W.: mhd. truoben, sw. V., sich betrüben; nhd. trüben, sw. V., verunreinigen, trübe werden, DW 22, 1192; R.: truoben muotes: nhd. sich betrüben, sich im Herzen betrüben; ne. sadden s.o., sadden s.o.’s heart; ÜG.: lat. (lacrimatus esse) (= sih truoben muotes) O, turbatus esse spiritu (= sih truoben muotes) O; R.: gitruobit, (Part. Prät.=)Adj.: nhd. getrübt; ne. clouded; ÜG.: lat. torpidus Gl, tristis PT=T; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 867b (truoben); Son.: Tgl005 = Weihenstephaner Cura-Glossen (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 21525), Wba03 = Affatim-Glossar (Oxford, Bodleian Library Jun. 25)
truobēn 2, ahd., sw. V. (3): nhd. sich trüben, trübe werden, betrübt werden, dunkel werden; ne. get turbid; ÜG.: lat. aer densatur in nubes (= den wolkanen truobēnten) N, contristari T; Q.: N, T (830); I.: Lbd. lat. contristari?; E.: germ. *drōbēn, *drōbǣn, sw. V., trübe werden, dunkel werden; s. idg. *dʰerəbʰ-, *dʰrābʰ-, *dʰrəbʰ-, Sb., Trübes, Hefe, Pokorny 252; idg. *dʰer- (1), *dʰerə-, Sb., V., Trübes, Schmutz, trüben, Pokorny 251; W.: s. nhd. trüben, sw. V., trüben, verunreinigen, trübe werden, DW 22, 1192
truobi* 20, ahd., Adj.: nhd. trübe, dunkel, verwirrt, verdunkelt, undurchsichtig, getrübt, betrübt, aufgewühlt; ne. turbid, dark (Adj.), confused; ÜG.: lat. ater N, conturbari (= truobi sīn) N, conturbatus N, faeculentus Gl, nubilus N, obscurus N, sordidus N, turbatus N, turbidus Gl, (vertere) N; Hw.: vgl. as. drōvi*; Q.: Gl (3. Viertel 8. Jh.), N; E.: germ. *drōba-, *drōbaz, *drōbja-, *drōbjaz, Adj., zäh, dickflüssig, trüb, verwirrt; s. idg. *dʰerəbʰ-, *dʰrābʰ-, *dʰrəbʰ-, Sb., Trübes, Hefe, Pokorny 252; vgl. idg. *dʰer- (1), *dʰerə-, Sb., V., Trübes, Schmutz, trüben, Pokorny 251; W.: mhd. trüebe, trūbe, truobe, Adj., lichtlos, glanzlos, düster, trüb, trübe, dunkel; nhd. trübe, Adj., trübe, aufgewühlt, dunkel, traurig, DW 22, 1165; R.: truoben muotes sīn: nhd. betrübt sein (V.); ne. be saddened; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 867b (truobi); Son.: Sachglr = Sachglossar Hermeneumata (Vocabularius St. Galli) (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 913) (3. Viertel 8. Jh.)
truobī 3, ahd., st. F. (ī): nhd. Trübung, Wirbel, Verwirrung, Sturmwind; ne. turbidity, confusion; ÜG.: lat. (purus) N, (torpor) Gl, (turbo) Gl; Q.: Gl (765), N; E.: germ. *drōbī-, *drōbīn, sw. F. (n), Trübheit; s. idg. *dʰerəbʰ-, *dʰrābʰ-, *dʰrəbʰ-, Sb., Trübes, Hefe, Pokorny 252; vgl. idg. *dʰer- (1), *dʰerə-, Sb., V., Trübes, Schmutz, trüben, Pokorny 251; W.: nhd. Trübe, F., Trübe, Unklarheit, geringe Leuchtkraft, Betrübnis, DW 22, 1186
truobida* 1, ahd., st. F. (ō): nhd. Trübung, Unruhe, Verwirrung, Aufruhr; ne. disturbance; ÜG.: lat. conturbatio Gl; Vw.: s. gi-, muot-; Q.: Gl (3. Viertel 9. Jh.); I.: Lüt. lat. conturbatio?; E.: germ. *drōbiþō, *drōbeþō, st. F. (ō), Traurigkeit; s. idg. *dʰerəbʰ-, *dʰrābʰ-, *dʰrəbʰ-, Sb., Trübes, Hefe, Pokorny 252; vgl. idg. *dʰer- (1), *dʰerə-, Sb., V., Trübes, Schmutz, trüben, Pokorny 251; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 868a (truobida); Son.: Tgl009 = Glosse zu Hraban Ad Otgarium im Ottoboni Codex Glosse des Ottoboni Codex (Rom, Biblioteca Apostolica Vaticana, Ottob. lat. 3295) (3. Viertel 9. Jh.)
*truobit?, ahd., (Part. Prät.=)Adj.: Vw.: s. gi-, ungi-; Hw.: s. truoben
truoblīh* 2, ahd., Adj.: nhd. trübe, aufgewühlt; ne. turbid; ÜG.: lat. turbidus Gl; Q.: Gl (1175); I.: Lüt. lat. turbidus?; E.: germ. *drōbalīka-, *drōbalīkaz, Adj., aufgewühlt, trübe; s. idg. *dʰerəbʰ-, *dʰrābʰ-, *dʰrəbʰ-, Sb., Trübes, Hefe, Pokorny 252; vgl. idg. *dʰer- (1), *dʰerə-, Sb., V., Trübes, Schmutz, trüben, Pokorny 251; idg. *lē̆ig- (2), *līg-?, Sb., Adj., Gestalt, ähnlich, gleich, Pokorny 667; W.: mhd. trüeblich, Adj., trüb, betrübt; nhd. trüblich, trüblicht, Adj., Adv., trüblich, getrübt, DW 22, 1206
truobmuotīg 1, ahd., Adj.: nhd. betrübt; ne. low-spirited; ÜG.: lat. turbatus NGl; Q.: NGl (2. Viertel 11. Jh.); I.: Lüt. lat. turbatus?; E.: s. truobi, muot
*truobnessi?, ahd., st. N. (ja): Vw.: s. gi-
*truobnessī?, ahd., st. F. (ī): Vw.: s. gi-
truobōn* 1, ahd., sw. V. (2): nhd. trüben, verwirren, erschrecken, in Schrecken versetzen; ne. disturb; ÜG.: lat. conturbare MNPs; Q.: MNPs (9. Jh.); I.: Lüt. lat. conturbare?; E.: s. truobi; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 868a (truobōn)
truos* 1, ahd.?, Sb.?: nhd. Bodensatz, Drusen, Trester; ne. husks (Pl.), lees (Pl.); ÜG.: lat. faecula Gl, faeces vini Gl; Vw.: s. gi-; Q.: Gl (13. Jh.); E.: germ. *drōhsnō, st. F. (ō), Hefe
truosah* 2, ahd., Sb.?: nhd. Bodensatz, Drusen, Hefe; ne. lees (Pl.), yeast (N.); ÜG.: lat. faeces Gl; Vw.: s. oli-*, Q.: Gl (12. Jh.); E.: s. truosana
truosana 26, ahd., st. F. (ō): nhd. Bodensatz, Drusen, Hefe, Unrat; ne. lees (Pl.), yeast (N.); ÜG.: lat. amurca Gl, faeces? Gl, faex Gl, N, NGl, finis? Gl, (iudicium ultimum) Gl, liquor sordes Gl; Vw.: s. oli-, wīn-; Q.: Gl (3. Viertel 9. Jh.), N, NGl; E.: germ. *drōhsnō, st. F. (ō), Hefe; W.: mhd. drusene, drusine, st. F., Drusen, Bodensatz; nhd. (ält.) Drusen, F., Drusen, DW 2, 1461, DW2 6, 1456; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 868a (truosana); Son.: MrT01 = Regensburger Mischglossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14747) (3. Viertel 9. Jh.)
*truosanen?, ahd., sw. V. (1a): Vw.: s. ir-
*truosin?, ahd., st. F. (jō)?: nhd. Bodensatz, Drusen; ne. lees (Pl.); Vw.: s. oli-
truoswīn* 1, ahd.?, st. M. (a?, i?): nhd. „Trübwein“, Tropfwein, Nachwein; ne. turbid wine, drip-wine; ÜG.: lat. (faex) Gl; Q.: Gl (13. Jh.); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. truos, wīn
trupfa* 1, trupha*, ahd., sw. F. (n): nhd. Tropfen (N.), Tropfen (N.) des Regens; ne. dropping (N.); ÜG.: lat. stillicidia N; Q.: N (1000); E.: s. germ. *drupō-, *drupōn, *drupa-, *drupan, *druppō-, *druppōn, *druppa-, *druppan, sw. M. (n), Tropfen (M.); vgl. idg. *dʰreub-?, V., triefen, tropfen, Pokorny 275?; idg. *dʰreu-, V., abbrechen, zerbröckeln, zerbrechen, Pokorny 274; W.: s. mhd. trupfe, st. F., sw. F., Traufe, Dachtraufe
*trūpfa?, *trūpha?, ahd., st. F. (ō)?, sw. F. (n)?: Hw.: vgl. as. drūpia*
trupfil* 1, truphil*, ahd., st. M. (a)?: nhd. Tropfen (M.), Gummi?; ne. drop (N.); ÜG.: lat. cummi Gl; Hw.: vgl. as. drupil; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lbd. lat. cummi?; E.: s. germ. *drupō-, *drupōn, *drupa-, *drupan, *druppō-, *druppōn, *druppa-, *druppan, sw. M. (n), Tropfen (M.); vgl. idg. *dʰreub-?, V., triefen, tropfen, Pokorny 275?; idg. *dʰreu-, V., abbrechen, zerbröckeln, zerbrechen, Pokorny 274
trupha*, ahd., sw. F. (n): Vw.: s. trupfa*
truphil*, ahd., st. M. (a)?: Vw.: s. trupfil*
trūrēn 9, ahd., sw. V. (3): nhd. trauern, traurig sein (V.), ernst sein (V.), nachdenklich sein (V.), sich betrüben; ne. mourn; ÜG.: lat. contristari Gl, N, gemere N, (lugere) N, oculos deicere Gl, (squalere) Gl, tristis esse N, (tristis) (= trūrēnto) O; Q.: Gl (1. Viertel 9. Jh.), N, O; E.: germ. *drūsēn, *drūsǣn, sw. V., die Augen senken, trauern; s. idg. *dʰreus-, V., zerbrechen, Pokorny 274; vgl. idg. *dʰreu-, V., abbrechen, zerbröckeln, zerbrechen, Pokorny 274; W.: mhd. trūren, sw. V., trauern (intr.), traurig machen (tr.); nhd. trauern, sw. V., trauern, DW 21, 1390; R.: trūrēnto, (Part. Präs.=)Adv.: nhd. traurig, ernst, nachdenklich; ne. sadly, seriously, thoughtfully; ÜG.: lat. (tristis) O; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 868a (trūrēn)
trūrēnto*, ahd., (Part. Präs.=)Adv.: Vw.: s. trūrēn
trūrīg* 8, ahd., Adj.: nhd. traurig, betrübt, traurig über, betrübt über; ne. sad; ÜG.: lat. contristari (= trūrīg sīn) N, lassus N, quae nunc tibi est causa tanti maeroris (= des du nū trūrīg bist) N, maestissimus N, maestus N, tristis N; Q.: N (1000); E.: s. trūrēn; W.: mhd. trūrec, trūric, Adj., traurig; nhd. traurig, Adj., traurig, betrübt, niedergeschlagen, DW 21, 1533
trūrīgheit* 3, ahd., st. F. (i): nhd. Trauer, Traurigkeit; ne. sadness; ÜG.: lat. maeror N, NGl; Q.: N (1000), NGl; I.: Lüt. lat. maeror?; E.: s. trūrīg, heit; W.: mhd. trūrecheit, trūricheit, st. F., Traurigkeit; nhd. Traurigkeit, F., Traurigkeit, DW 21, 1538
trūrigī 7, ahd., st. F. (ī): nhd. Trauer, Traurigkeit, Kummer; ne. sadness; ÜG.: lat. maeror N, maestitia N, tristitia NGl; Q.: N (1000), NGl; I.: Lüt. lat. maeror?, tristitia?; E.: s. trūrīg
trūrigōn* 1, ahd., sw. V. (2): nhd. betrüben, trauern; ne. mourn, sadden; ÜG.: lat. conturbare N; Q.: N (1000); I.: Lüt. lat. conturbare?; E.: s. trūrīg
*trusinōn?, ahd., sw. V. (2): Hw.: vgl. as. drusinōn*
trust* 1, ahd., st. F. (i): nhd. Kriegerschar, Schar (F.) (1); ne. a crowd (N.) of warriors; ÜG.: lat. agmen Gl; Q.: Gl (1. Viertel 9. Jh.); E.: s. germ. *druhti-, *druhtiz, st. F. (i), Gefolge, Schar (F.) (1), Zug; vgl. idg. *dʰereugʰ-, Adj., V., fest, halten, Pokorny 254; s. idg. *dʰer- (2), *dʰerə-, V., halten, festhalten, stützen, Pokorny 252; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 867b (trust); Son.: Wba03 = Affatim-Glossar (Oxford, Bodleian Library Jun. 25) (Anfang 9. Jh.)
trustis* 12 und häufiger, lat.-ahd.?, F.: nhd. Schar (F.) (1), Unterstützung, kriegerische Hilfe, Gefolgschaft, Bande (F.) (1); ne. troop (N.), support (N.), gang; Q.: Cap, LRib, PLSal (507-511)?; E.: s. trust
trūt* (1) 6, ahd., Adj.: nhd. vertraut, traut, lieb; ne. trusted, dear (Adj.); Hw.: vgl. as. *drūd?; Q.: O (863-871); E.: germ. *drūda-, *drūdaz, Adj., geliebt, traut; idg. vgl. Kluge s. v. traut; W.: mhd. trūt, Adj., traut, lieb; nhd. traut, Adj., traut, lieb, geliebt, vertraut, DW 21, 1547; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 868a (trūt)
trūt (2) 89, ahd., st. M. (a): nhd. Vertrauter, Geliebter, Freund, Jünger, Trauter, Liebling; ne. trusted friend, disciple; ÜG.: lat. alumnus N, amasius Gl, amicus (M.) Gl, O, amicus (M.) (regis) Gl, (angelus) O, benedictus (M.) O, (corpora sanctorum) O, (deliciae) Gl, (desiderium) Gl, (dilectus) (Adj.) N, O, WH, discipulus O, (eunuchus) Gl, (propheta) O, puer N, (sanctus) O, servus Gl, sodalis (M.) Gl; Hw.: vgl. anfrk. drūd*; Q.: Gl, N, O, P (Mitte 9. Jh.?), WH; I.: Lbd. lat. discipulus?, eunuchus?, servus?; E.: germ. *drūda-, *drūdaz, st. M. (a), Vertrauter; idg. Kluge s. u. traut; W.: mhd. trūt, st. M., st. N., Liebling, Geliebter, Gemahl, Sohn; s. nhd. (ält.) Traut, M., F., N., Geliebter, Geliebte, Liebling, DW 21, 1545; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 868a (trūt) Son.: TrT06 = Sankt Galler Bibelglossar I (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 295)
truta, ahd., st. F. (ō): Vw.: s. trota
trūta* 1, ahd., sw. F. (n): nhd. Traute, Freundin, Geliebte; ne. trusted friend (F.); ÜG.: lat. (Musa) N; Q.: N (1000); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. trūt (1); W.: mhd. trūte, sw. F., Geliebte; s. nhd. Traut, M., F., N., Geliebter, Geliebte, Liebling, DW 21, 1545
trūtbitil* 1, ahd., st. M. (a)?: nhd. Vermittler; ne. mediator; Q.: Gl (3. Viertel 9. Jh.); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. trūt (1), bitil
trūtboto* 1, ahd., sw. M. (n): nhd. Bote, Engel, vertrauter Engel Gottes, vertrauter Bote; ne. messenger, angel; ÜG.: lat. astans ante deum O; Q.: O (863-871); E.: s. trūt (1), boto; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 173a (trūtboto)
trūtdegan* 8, ahd., st. M. (a): nhd. Diener, treuer Diener, getreuer Diener, Freund, Jünger; ne. servant, friend, disciple; ÜG.: lat. discipulus O, puer O, (sanctus) O; Q.: O (863-871); I.: Lsch. lat. discipulus?; E.: s. trūt (1), degan; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 210b (trūtdegan)
trūtdiorna* 1, ahd., sw. F. (n): nhd. Mädchen, Braut (F.) (1), auserwählte Braut, auserwählte Braut Gottes; ne. girl, bride; Q.: O (863-871); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. trūt, diorna; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 222b (trūtdiorna)
trūtin* 4, ahd., st. F. (jō): nhd. Traute, Vertraute, Geliebte, Freundin; ne. trusted friend (F.); ÜG.: lat. sponsa (F.) O; Q.: O (863-871), WH; I.: lat. beeinflusst?; E.: s. trūt (1); L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 868b (trūtin)
trūtlīcho*, ahd., Adv.: Vw.: s. trūtlīhho*
*trūtlīh?, ahd., Adj.: Vw.: s. trūtlīhho*
trūtlīhho* 1, trūtlīcho*, ahd., Adv.: nhd. traut, innig; ne. trustfully; Q.: O (863-871); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. trūt, līh (3); W.: vgl. nhd. (ält.) trautlich, Adj., „trautlich“, DW 21, 1559; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 868b (trūtlīhho)
trūtliut* 1, ahd., st. M. (i): nhd. Volk, geliebtes auserwähltes Volk Gottes, Israel; ne. people (Sg.); ÜG.: lat. (puer) O; Q.: O (863-871); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. trūt (1), liut; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 534a (trūtliut)
trūtman* 2, ahd., st. M. (athem.): nhd. Vertrauter, Freund; ne. trusted friend; ÜG.: lat. (evangelista) O; Q.: O (863-871); I.: Lsch. lat. evangelista?; E.: s. trūt (2), man; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 561b (trūtman)
trūtmennisco*, ahd., sw. M. (n): Vw.: s. trūtmennisko*
trūtmennisko* 1, trūtmennisco*, ahd., sw. M. (n): nhd. Vertrauter, Freund, Jünger; ne. trusted friend, disciple; Q.: O (863-871); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. trūt (1), mennisko; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 561b (trūtmennisco)
trūtscaf*, ahd., st. F. (i): Vw.: s. trūtskaf*
trūtsēla* 1, ahd., st. F. (ō): nhd. Seele, erwählte Seele; ne. soul; Q.: O (863-871); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. trūt (1), sēla; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 716a (trūtsēla)
trūtskaf* 3, trūtscaf*, trūtskaft*, ahd., st. F. (i): nhd. Vertrautheit, Freundschaft, Gemeinschaft, Liebschaft; ne. familiarity, friendship; ÜG.: lat. (amplexus) Gl; Q.: Gl, O (863-871); E.: s. trūt (1), skaft; W.: mhd. trūtschaft, st. F., Liebe, Liebschaft; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 868b (trūtscaf)
trūtskaft*, ahd., st. F. (i): Vw.: s. trūtskaf*
trūtsun*, ahd., st. M. (i): Vw.: trūtsunu*
trūtsunu* 1, trūtsun*, ahd., st. M. (i): nhd. Sohn, geliebter Sohn; ne. son; ÜG.: lat. filius O; Q.: O (863-871); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. trūt (1), sūnu; W.: mhd. trūtsun, st. M., lieber Sohn; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 827b (trūtsun)
trūwēn*, ahd., sw. V. (3): Vw.: s. trūēn
truz* 1, ahd., st. M. (i): nhd. Streitmacht?, Gefolge, Gefolgschaft, Tross; ne. army?, followers (Pl.)?; ÜG.: lat. clientia Gl; Hw.: s. truzzi; Q.: Gl (790); E.: Herkunft ungeklärt?; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 868b (truz); Son.: Wba02 = Samanunga (Wien, Österreichische Nationalbibliothek Cod. 162)
*truzzen?, ahd., sw. V. (1): Vw.: s. anabi-, *bi-
truzzi? 1, ahd., st. M. (i)?, Sb.?: nhd. Streitmacht?, Gefolge?; ne. army?, followers (Pl.)?; ÜG.: lat. clientia Gl; Hw.: s. truz*?; Q.: Gl (790)
tuallia* 6 und häufiger, lat.-ahd.?, F.: nhd. Handtuch, Tischtuch; ne. towel (N.); Hw.: s. dwahala*; Q.: Urk (um 810); E.: s. germ. *þwagilō, *þwahilō, þwahiljō, st. F. (ō), Waschlappen, Handtuch; vgl. idg. *tu̯ak- (2)?, V., baden, Pokorny 1098; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 1042b (tuallia?)
*tuba?, lat.-ahd.?, F.: Hw.: vgl. lat.-as. duva*
tūba (1) 47, ahd., sw. F. (n): nhd. Taube; ne. dove; ÜG.: lat. columba Gl, N, NGl, O, T, WH, (columbinus) N, (Iona) O, palumbes Gl, (spiritus sanctus) Gl; Vw.: s. at-, hegi-, hola-, holz-, horo-, menis-, ringil-, turtili-; Hw.: vgl. anfrk. dūva, as. dūva* (1); Q.: Gl (nach 765?), N, NGl, O, OT, T, WH; I.: Lbd. lat. spiritus sanctus; E.: germ. *dūbō-, *dūbōn, sw. F. (n), Taube; s. idg. *dʰeubʰ-, V., Adj., stieben, rauchen, verdunkelt, Pokorny 263; vgl. idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Hauch, Rauch, Pokorny 261; W.: mhd. tūbe, sw. F., st. F., Taube; nhd. Taube, F., Taube, DW 21, 166; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 868b (trūba); Son.: Sglr01 = Sankt Galler Sachglossare (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 299), Tgl01 = Sankt Pauler Lukasglossen (Sankt Paul, Stiftsarchiv 1/8)
*tūba (2), ahd., sw. F. (n): Hw.: vgl. lat.-as.? *dūva (2)?
tūbberi*, ahd., st. N. (ja): Vw.: s. dubberi*
tūbhūs 5, ahd., st. N. (a): nhd. Taubenhaus, Taubenschlag; ne. dovecot; ÜG.: lat. columbar Gl, genus tormenti Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lüt. lat. columbar, Lbd. lat. genus tormenti; E.: s. tūba (1), hūs; W.: mhd. tūbhūs, st. N., Taubenschlag; s. nhd. Taubenhaus, N., Taubenhaus, DW 21, 172
tūbiclīn*, ahd., st. N. (a): Vw.: s. tūbiklīn*
tūbiklīn* 1, tūbiclīn*, ahd., st. N. (a): nhd. Täublein, Täubchen; ne. little dove; ÜG.: lat. pullus columbarum T; Q.: OT, T (830); I.: Lüt. lat. pullus columbarum; E.: s. tūba; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 868b (tūbiklīn)
tubil 4, ahd., st. M. (a): nhd. Dübel, Pflock, Zapfen (M.), Holznagel; ne. plug (N.); ÜG.: lat. incastratura Gl; Q.: Gl (2. Viertel 9. Jh.); I.: Lbd. lat. incastratura?; E.: germ. *dubila-, *dubilaz, st. M. (a), Pflock, Dübel; s. idg. *dʰeubʰ-?, *dʰubʰ-?, Sb., V., Pflock, Keil, schlagen, Pokorny 268; W.: mhd. tübel, st. M., Dübel, Pflock, Zapfen (M.), Nagel, Stössel; nhd. Döbel, Dübel, Dippel, M., Dübel, was man zusammenfügt, Zapfen (M.), Pflock, DW 2, 1198, DW2 6, 1461; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 868b (tubil); Son.: Tgl040 = Glossen im Sankt Galler Walahfrid-Kommentar (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 283) (2. Viertel 9. Jh.), TrT28 = Sankt Galler AT-Glossar (Sankt Gallen Stiftsbibliothek 296)
*tūbil?, ahd., st. M. (a): Vw.: s. hola-, horo-; Hw.: vgl. as. *dumbil?
tubilāri* 1, ahd.?, st. M. (ja): nhd. Zimmermann, einer der Balken zusammenfügt, Schreiner; ne. carpenter (N.); ÜG.: lat. tignarius (M.) Gl; Q.: Gl (13. Jh.); I.: Lüt. lat. tignarius?; E.: s. tubil
tubilen* 1, ahd., sw. V. (1a): nhd. die Arbeit eines Schreiners verrichten; ne. carpenter (V.); ÜG.: lat. (incastratura) (= gitubilit) Gl; Q.: Gl (9. Jh.); I.: Lüt. lat. incastratura (= gitubilit); E.: s. tubil; W.: s. nhd. döbeln, sw. V., beim Fassbinden die Bodenstücke des Fasses mit hölzernen Nägeln zusammenfügen, DW 2, 1199
tubili* (1), ahd., st. N. (ja): nhd. Dübel, Pflock, Zapfen (M.), Fuge (F.) (1); ne. dowel (N.), joint (N.); ÜG.: lat. incastratura Gl; Vw.: s. gi-; Q.: Gl (1070); I.: Lüt. lat. incastratura?; E.: s. tubil; W.: s. nhd. Döbel, Dübel, Dippel, M., Döbel, Dübel, was man zusammenfügt, was man zusammenhält, Zapfen (M.), Pflock, DW 2, 1198
*tubili (2), ahd., st. N. (ja): Vw.: s. gi-
tubilunga* 2, ahd., st. F. (ō): nhd. Dübel, Zapfenverbindung; ne. dowel (N.); ÜG.: lat. incastratura Gl; Q.: Gl (2. Hälfte 11. Jh.); I.: Lüt. lat. incastratura?; E.: s. tubil
tūbloh* 1, ahd., st. N. (a): nhd. Taubenloch, Taubenschlag; ne. dove-hole; ÜG.: lat. columbarium Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lüt. lat. columbarium?; E.: s. tūba, loh; W.: s. nhd. Taubenloch, N., Taubenloch, Taubenhöhle, DW 21, 174
tubrucus*, lat.-ahd.?, M.: Vw.: s. trubruca*
tubstein, ahd., st. M. (a): Vw.: s. tufstein
tūbūnouga* 1, ahd., st. N. (a), sw. N. (n): nhd. Taubenauge; ne. dove-eye; Q.: WH (um 1065); E.: s. tūba (1), ouga (1)
*tūbūnstein?, ahd., st. M. (a): Hw.: vgl. as. dūvanstēn*
tuc..., ahd.: Vw.: s. tuh...
tūchal*, ahd., st. M. (a)?: Vw.: s. tūhhil*
tuchalen*, ahd., sw. V. (1a)?: Vw.: s. tuhhalen*
tūchāri, ahd., st. M. (ja): Vw.: s. tūhhāri
tūchil*, ahd., st. M. (a)?: Vw.: s. tūhhil*
tudellus* 1 und häufiger, lat.-ahd.?, M.: nhd. Pfeife, Röhre; ne. pipe (N.), tube (N.); Q.: Urk (980); E.: s. germ. *dulja, Sb., Röhre, Tülle?; vgl. idg. *dʰel- (1), *dʰolo-, Sb., Wölbung, Biegung, Höhlung, Pokorny 245
tudokolbo*, ahd., sw. M. (n): Vw.: s. tuttokolbo*
tūfar* (1) 2, tūvar*, ahd., Adj.: nhd. stumpfsinnig, blöd, dumm, stumpf; ne. idiotic, foolish; ÜG.: lat. hebes Gl, tardus Gl; Q.: Gl (2. Viertel 9. Jh.); E.: germ. *dūbra-, *dūbraz, *dūfra-, *dūfraz, Adj., wahnsinnig; s. idg. *dʰūp-, Sb., Rauch, Pokorny 264; vgl. idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Hauch, Rauch, Pokorny 261; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 869a (tūfar); Son.: Tgl001 = Freisinger Cura-Glossen (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 6277) (2. Viertel 9. Jh.), Tgl045 = Salzburger Cura-Glossen (Wien, Österreichische Nationalbibliothek Cod. 949)
tūfar* (2) 1, ahd., st. M. (a?, i?): nhd. Törichter, Tor (M.), töricht Handelnder, Bösewicht; ne. fool (M.); Q.: O (863-871); E.: germ. *dūbra-, *dūbraz, *dūfra-, *dūfraz, st. M. (a), Wahnsinniger; s. idg. *dʰūp-, Sb., Rauch, Pokorny 264; vgl. idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Hauch, Rauch, Pokorny 261; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 869a (tūfar)
tūfarheit* 2, tūvarheit*, ahd., st. F. (i): nhd. Torheit, Ungeschicklichkeit, Blödsinn, Albernheit; ne. folly; ÜG.: lat. (inepta) Gl, (ignobilitas) Gl; Q.: Gl (10./11. Jh.); I.: Lbd. lat. ignobilitas?; E.: s. tūfar (1), heit
tūfarlīh* 2, tūvarlīh*, ahd., Adj.: nhd. töricht, albern, blöd; ne. foolish; ÜG.: lat. (ineptus) Gl; Q.: Gl, O (863-871); E.: s. tūfar (1), līh (3); L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 869a (tūfarlīh)
tufstein 30, tubstein, tuhstein*, ahd., st. M. (a): nhd. Tuffstein, Bimsstein, vulkanisches Gestein; ne. tufa; ÜG.: lat. (cylindrus) Gl, (lapis alius) Gl, lapis asperrimus Gl, murex Gl, pumex Gl, (scaber) Gl, tofus Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: z. T. Lw. lat. tōfus; E.: s. stein; s. lat. tōfus, M., Tuffstein, Tuff; Lehnwort aus dem Oskisch-Umbrischen, weitere Herkunft unklar; W.: nhd. Tuffstein, M., Tuffstein, DW 22, 1550 (Tufstein)
tugan* 38, ahd., Prät.-Präs.: nhd. taugen, nützen, sich eignen, reichen, zukommen, fähig sein (V.), gut sein (V.), Wert haben; ne. suit (V.); ÜG.: lat. (attinere) N, bonum (N.) (= waz tuog) N, contingere (V.) (1) N, (fructus facere revivescere) N, (lucere) Gl, magnanimis (= tuganti) Gl, oportere NGl, (probatum) (= tuganto) Gl, probus (= tuganti) Gl, prodesse NGl, quae utilitas (= warazuo tuog) N, (suppetere) N, valere Gl, N, NGl, (vanus) (= ni tohta) N, virtus esse N; Hw.: vgl. anfrk. dugan*, as. dugan*; Q.: Gl, Hi (1. Hälfte 8. Jh.?, 8. Jh..), N, NGl, O, PN, WH; E.: germ. *dugan, Prät.-Präs., taugen; s. idg. *dʰeugʰ-, V., berühren, drücken, melken, spenden, Pokorny 271; W.: mhd. tugen, anom. V., tüchtig sein (V.), förderlich sein (V.), nützen; nhd. taugen, sw. V., taugen, geeignet sein (V.), DW 21, 196; R.: tuganti, (Part. Präs.=)Adj.: nhd. gut, tüchtig; ne. competent, efficient; ÜG.: lat. (magnanimis) Gl, probus Gl; R.: tuganto, (Part. Präs.=)Adv.: nhd. tüchtig; ne. efficiently; ÜG.: lat. (probatum) Gl; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 869a (tugan)
tuganti*, ahd., (Part. Präs.=)Adj.: Vw.: s. tugan*
tuganto*, ahd., (Part. Präs.=)Adv.: Vw.: s. tugan*
tugid* 79, ahd., st. F. (i): nhd. Tugend, Tüchtigkeit, Fähigkeit, Kraft, Macht, Vortrefflichkeit, Herrschertugend, Stärke (F.) (1), Macht über ein Heer, Heer; ne. virtue, power; ÜG.: lat. sapiens et prudens (= mit allen tugiden)? Ph, virtus N, NGl, vis N; Hw.: vgl. anfrk. dugith*; Q.: Gl (Ende 8. Jh.)?, L (882?), N, NGl, Ph, WH; I.: Lbd. lat. virtus?; E.: germ. *dugunþi-, *dugunþiz, st. F. (i), Tüchtigkeit, Tauglichkeit, Tugend; s. idg. *dʰeugʰ-, V., berühren, drücken, melken, spenden, Pokorny 271; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 869a (tugid); Son.: Tgl11 = Sankt Gallener Cura-Glossen (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 216) (Ende 8. Jh.)?
tugidhaft* 1, ahd., Adj.: nhd. „tugendhaft“, tüchtig, gut; ne. virtuous, good (Adj.); ÜG.: lat. (virtuosus) N; Q.: N (1000); I.: Lüt. lat. virtuosus?; E.: s. tugid, haft
tugidheit* 2, ahd., st. F. (i): nhd. Tüchtigkeit, Fähigkeit, Vortrefflichkeit; ne. ability; ÜG.: lat. (adeps) N, virtus N; Q.: N (1000); I.: Lüt. lat. virtus?; E.: s. tugid, heit
tugidīg* 8, ahd., Adj.: nhd. „tugendhaft“, tüchtig, vortrefflich, gut, edel, vollkommen; ne. brave (Adj.), virtuous, good (Adj.); ÜG.: lat. excellens N, fortis N, in provectu positi virtutis N, in virtute positus N; Q.: N (1000); I.: Lüt. lat. virtuosus?; E.: s. tugid
tugidigo* 1, ahd., Adj.: nhd. „tugendhaft“, tüchtig, tapfer; ne. bravely, virtuously; ÜG.: lat. (dimicatione assidua) N, (virtutum magnitudine) N; Q.: N (1000); I.: Lüs. lat. virtuose?; E.: s. tugid
tugilīh* 1, ahd., Adj.: nhd. tugendhaft; ne. virtuous; Q.: G (Ende 9. Jh.); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. tugan, līh (3); W.: mhd. tugelich, Adj., tüchtig, tauglich, brauchbar; nhd. tauglich, Adj., tauglich, tüchtig, brauchbar
tugōn* 2, ahd., sw. V. (2): nhd. verändern, sich verändern; ne. change (V.); ÜG.: lat. variare Gl; Q.: Gl (10./11. Jh.); E.: s. tougan, tougal; s. germ. *dug-, V., dunkel sein (V.); idg. *dʰū̆k-, V., Adj., rauchen, brausen, dunkel, Pokorny 265; vgl. idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Hauch, Rauch, Pokorny 261
tugund* 12, tugundi*, ahd., st. F. (i): nhd. Tugend, Stärke (F.) (1), Kraft, Tüchtigkeit; ne. virtue, power; ÜG.: lat. (probamentum) Gl, sanitas? Gl, virtus Gl, N, NGl, NGlP, OG; Q.: Gl (9. Jh.), N, NGl, OG; I.: Lbd. lat. virtus; E.: germ. *dugunþi-, *dugunþiz, st. F. (i), Tüchtigkeit, Tauglichkeit, Tugend; s. idg. *dʰeugʰ-, V., berühren, drücken, melken, spenden, Pokorny 271; W.: mhd. tugent, tugende, st. F., Heldentat, Tugend, Brauchbarkeit, Macht; nhd. Tugend, F., Tugend, DW 22, 1560
tugundi*, ahd., st. F. (i): Vw.: s. tugund*
tūhfogal 6, ahd., st. M. (a): nhd. „Tauchvogel“, Taucher (ein Vogel), Steißfuß; ne. diver (a bird); ÜG.: lat. avis nigra Gl, mergulus Gl, mergus Gl; Q.: Gl (2. Viertel 9. Jh.); E.: s. fogal; s. germ. *dūkan, st. V., tauchen, bücken; vgl. idg. *dʰeub-, Adj., tief, hohl, Pokorny 267?; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 309a (tūhfogal); Son.: Tgl040 = Glossen im Sankt Galler Walahfrid-Kommentar (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 283) (2. Viertel 9. Jh.)
tūhhal*, ahd., st. M. (a)?: Vw.: s. tūhhil*
tuhhalen* 1, tuchalen*, ahd., sw. V. (1a)?: nhd. antun, einwirken, bewegen, berühren?; ne. afflict; ÜG.: lat. afficere Gl; Vw.: s. fir-; Q.: Gl (10. Jh.); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. germ. *dūkan, st. V., tauchen, bücken; vgl. idg. *dʰeub-, Adj., tief, hohl, Pokorny 267?
*tūhhan?, *tūchan?, ahd., st. V. (2a): Vw.: s. fir-, in-; Hw.: vgl. as. *dūkan?; E.: germ. *dūkan, st. V., tauchen, bücken; idg. *dʰeub-, *dʰeup-, Adj., tief, hohl, Pokorny 267
tūhhāri 39, tūchāri, ahd., st. M. (ja): nhd. Taucher (ein Vogel), Steißfuß; ne. diver (a bird); ÜG.: lat. mergula? Gl, mergulus Gl, mergus Gl, avis nigra Gl; Hw.: vgl. as. dūkari*; Q.: Gl (2. Viertel 9. Jh.); E.: germ. *dūkarja-, *dūkarjaz, st. M. (a), Taucher (ein Vogel); vgl. idg. *dʰeub-, Adj., tief, hohl, Pokorny 267?; W.: mhd. tūchære, st. M., Tauchente; nhd. Taucher, Täucher, M., Taucher, DW 21, 183; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 869a (tūhhāri); Son.: Sglr01 = Sankt Galler Sachglossare (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 299), Tgl040 = Glossen im Sankt Galler Walahfrid-Kommentar (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 283) (2. Viertel 9. Jh.), TrT06 = Sankt Galler Bibelglossar I (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 295)
*tuhhil?, *tuchil?, ahd., st. M. (a): nhd. Schwamm, Pilz, Dommel; ne. sponge (N.), mushroom; Vw.: s. erd-?, horo-
tūhhil* 10, tūchil, tūhhal*, tūchal*, ahd., st. M. (a)?: nhd. Taucher (ein Vogel), Steißfuß; ne. diver (a bird); ÜG.: lat. (graculus)? Gl, (gratulus)? Gl, manipulus (= tūhhil Fehlübersetzung) Gl, mergulus Gl, mergus Gl, merx (= tūhhil Fehlübersetzung) Gl; Q.: Gl (2. Viertel 9. Jh.); E.: s. germ. *dūkan, st. V., tauchen, bücken; vgl. idg. *dʰeub-, Adj., tief, hohl, Pokorny 267?; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 869a (tūhhil); Son.: Tgl040 = Glossen im Sankt Galler Walahfrid-Kommentar (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 283) (2. Viertel 9. Jh.)
tuhstein*, ahd., st. M. (a): Vw.: s. tufstein
*tuht?, ahd., st. F. (i): Vw.: s. ana-, gi-
tuiht* 1, ahd., st. F.: nhd. Kraft; ne. power (N.); ÜG.: lat. impetus WH; Q.: WH (um 1065)
tuld* 13, ahd., st. F. (i): nhd. Dult, Fest, Feier, Feiertag, Festtag; ne. festival; ÜG.: lat. dies festus N, NGl, festivitas B, festum Florae (= flōrūntuld) Gl, festum (N.) NGl, (festus) Gl, (Floralia) Gl, (natalicia) Gl, neomenia Gl, sollemnitas B, N, (titulus) Gl; Vw.: s. flōrūn-, ōstar-; Q.: B, GB, Gl (4. Viertel 8. Jh.), N, NGl; I.: Lbd. lat. dies festus?, neomenia?, sollemnitas?; E.: germ. *dulþi-, *dulþiz, st. F. (i), Fest, Feier; W.: mhd. tult, st. F., Fest, Jahrmarkt; nhd. (dial.) Dult, F., Dult, Fest, DW 2, 1509, DW2 6, 1480; R.: flōrūntuld: nhd. Florafest, Blumenfest; ne. feast of flowers; ÜG.: lat. festum Florae Gl; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 869b (tuld); Son.: Tgl13 = Sankt Gallener Donat-Glossen (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 876) (4. Viertel 8. Jh.), TrA01 = Alphabetisches Reichenauer Bibelglossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX)
tulden* 11, ahd., sw. V. (1a): nhd. feiern, feierlich begehen; ne. celebrate; ÜG.: lat. agere Gl, celebrare B, Gl, N, diem festum constituere N, feriari? Gl, variare? Gl; Vw.: s. duruh-; Q.: B, GB, Gl (Ende 8. Jh.), N; E.: s. tuld; W.: mhd. tulten, sw. V., kirchlich feiern; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 869b (tulden); Son.: Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX) (Ende 8. Jh.)
tuldgimāli* 1, ahd., st. N. (ja): nhd. Fest, Feier; ne. festival; ÜG.: lat. sollemnitas Gl; Q.: Gl (Anfang 9. Jh.); I.: Lüt. lat. sollemnitas?; E.: s. tuld, gimāli
tuldhaft 2, ahd., Adj.: nhd. festlich, feierlich; ne. festive; ÜG.: lat. (festivus) Gl, festus Gl, (magnus) Gl; Q.: Gl (10. Jh.); I.: Lüt. lat. festus?; E.: s. tuld, haft
tuldī 2, ahd., st. F. (ī): nhd. Fest, Feier; ne. celebration; ÜG.: lat. festum (N.) Gl, (festus) Gl; Vw.: s. rēo-; Q.: Gl (Anfang 9. Jh.); E.: s. tuld; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 869b (tuldī); Son.: Wba01 = Wörterbuchglosse Abrogans (Paris, Bibliothèque Nationale lat. 7640) (Anfang 9. Jh.)
tuldīg* 1, ahd., Adj.: nhd. festlich, feierlich; ne. festive; ÜG.: lat. festus Gl; Vw.: s. mānōd-; Q.: Gl (Anfang 9. Jh.); I.: Lüs. lat. festus?; E.: s. tuld; W.: mhd. tultic, Adj., festlich; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 869b (tuldīg); Son.: Wba01 = Wörterbuchglosse Abrogans (Paris, Bibliothèque Nationale lat. 7640) (Anfang 9. Jh.)
*tuldigī?, ahd., st. F. (ī): Vw.: s. mānōd-
tulditag* 2, ahd., st. M. (a): nhd. Festtag, Feiertag; ne. festive day, feast (N.); ÜG.: lat. dies sollemnitatis N, (neomenia) Gl; Hw.: s. tulditago*; Q.: Gl (10. Jh.), N; I.: Lüs. lat. dies sollemnitatis?; E.: s. tuld, tag; W.: mhd. tulttac, st. M., Festtag
tulditago* 7, ahd., sw. M. (n): nhd. Festtag, Feiertag; ne. festive day, feast (N.); ÜG.: lat. dies festus Gl, dies sollemnitatis NGl, (festus) Gl, festum (N.) Gl, sabbatum Gl; Hw.: s. tulditag*; Q.: Gl (4. Viertel 8. Jh.), NGl; I.: Lüs. lat. dies festus?, dies sollemnitatis?, Lbd. lat. sabbatum?; E.: s. tuld, tag; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 844b (tulditago); Son.: MrT01 = Regensburger Mischglossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14747), Tgl01 = Sankt Pauler Lukasglossen (Sankt Paul, Stiftsarchiv 1/8) (4. Viertel 8. Jh.)
tuldlīh* 1, ahd., Adj.: nhd. festlich, feierlich; ne. festive; ÜG.: lat. sollemnis B; Q.: B (800), GB; I.: Lüs. lat. sollemnis?; E.: s. tuld, līh (3); W.: mhd. tultlich, Adj., festlich; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 869b (tuldlīh)
*tuldo?, ahd., sw. M. (n): Vw.: s. mānōd-
tulisc*, ahd., Adj.: Vw.: s. tulisk*
tulisk* 1, tulisc*, ahd., Adj.: nhd. töricht, dumm; ne. foolish; ÜG.: lat. stultus MH; Q.: MH (810-817); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. germ. *dwula-, *dwulaz, *dula-, *dulaz, Adj., töricht, toll, betäubt; vgl. idg. *dʰeu̯el-, *dʰu̯el-, V., trüben, wirbeln, Pokorny 265; idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Hauch, Rauch, Pokorny 261; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 878b (tulisc)
*tulisken?, ahd., sw. V. (1a): Vw.: s. gi-
*tullen?, ahd., sw. V. (1b): Vw.: s. bi-
tulli* 1, ahd., st. N. (ja): nhd. Pfeil?, Röhre?, Huf?, Hornsohle des Pferdefußes?; ne. arrow?, tube (N.)?, hoof (N.)?; Q.: PNe (10. Jh.?); E.: germ. *dulja, Sb., Röhre, Tülle; idg. *dʰel- (1), *dʰolo-, Sb., Wölbung, Biegung, Höhlung, Pokorny 245; W.: mhd. tülle, st. N., Pfahlwerk, Röhre; s. nhd. Tülle, F., Tülle, kleine Rinne, kleine Röhre, DW 22, 1696
tum* 3, tūm*, ahd., st. M. (a): nhd. Betrug, List, Hinterlist, Finte, Kunstgriff, Winkelzug; ne. deceit; ÜG.: lat. dolus N, stropha Gl, (tergiversatio) Gl; Hw.: s. tumīg*; Q.: Gl (3. Viertel 9. Jh.), N; I.: Lbd. lat. dolus?; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 869b (tūm); Son.: Tgl062 = Würzburger Cura-Glossen (Würzburg, Universitätsbibliothek M. p. th. f. 42) (3. Viertel 9. Jh.)
tūm*, ahd., st. M. (a): Vw.: s. tum
tūmāri 6, ahd., st. M. (ja): nhd. Springer, Hüpfer, Schauspieler, Spaßmacher, Gaukler, Tänzer; ne. jumper, player; ÜG.: lat. histrio Gl, (ioculator) Gl, Salii (M.) (1) (= tūmāra) Gl, scurra Gl, thymelicus Gl; Q.: Gl (Anfang 9. Jh.); I.: Lüs. lat. Salii (= tūmāra)?; E.: s. tūmōn; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 869b (tūmāri); Son.: TrA01 = Alphabetisches Reichenauer Bibelglossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX) (Anfang 9. Jh.), TrA03 = Sankt Galler alphabetisches confecta-Glossar (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 299)
tumb 33, ahd., Adj.: nhd. dumm, töricht, stumm, unverständig, unvernünftig, einfältig, stumpf; ne. dumb, foolish; ÜG.: lat. brutus Gl, brutus quasi obruptus quia sens caret Gl, fatuus T, hebes Gl, infirmus? Gl, insipiens Gl, MNPsA, NGl, mutus Gl, stolidus N, stultus Gl, N, NGl, O, T, stupidus Gl; Hw.: vgl. anfrk. dumb*, as. dumb; Q.: G, Gl (Anfang 9. Jh.), MNPsA, N, NGl, O, OT, T; E.: germ. *dumba-, *dumbaz, Adj., trüb, stumm, dumm; s. idg. *dʰeubʰ-, V., Adj., stieben, rauchen, verdunkelt, Pokorny 263; vgl. idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Rauch, Hauch, Pokorny 261; W.: mhd. tumb, Adj., schwach, dumm, töricht; nhd. dumm, Adj., Adv., dumm, DW 2, 1510, DW2 6, 1482; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 870a (tumb); Son.: Wba03 = Affatim-Glossar (Oxford, Bodleian Library Jun. 25) (Anfang 9. Jh.)
*tumben?, ahd., sw. V. (1a): Vw.: s. bi-; E.: germ. *dumbjan, sw. V., dumm sein (V.); s. idg. *dʰeubʰ-, V., Adj., stieben, rauchen, verdunkelt, Pokorny 263; idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Rauch, Hauch, Pokorny 261
tumbēn* 2, tumbōn*, ahd., sw. V. (3, 2): nhd. sich albern benehmen, unsinnig handeln, töricht sein (V.); ne. behave foolish, act stupidly; ÜG.: lat. desipere Gl, (recogitare) Gl, (resipere) Gl, (retrahere) Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lbd. lat. desipere; E.: germ. *dumbōn, *dumbēn, *dumbǣn, sw. V., stumm werden; s. idg. *dʰeubʰ-, V., Adj., stieben, rauchen, verdunkelt, Pokorny 263; vgl. idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Rauch, Hauch, Pokorny 261; W.: vgl. nhd. (ält.) dummen, sw. V., dumm werden, DW 2, 1518, DW2 6, 1488
tumbezzen* 2, tumbizzen*, ahd., sw. V. (1a): nhd. unsinnig sein (V.), töricht handeln; ne. be foolish; ÜG.: lat. desipere Gl, male sapere Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lsch. lat. desipere?; E.: germ. *dumbetjan, sw. V., dumm handeln; s. idg. *dʰeubʰ-, V., Adj., stieben, rauchen, verdunkelt, Pokorny 263; vgl. idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Rauch, Hauch, Pokorny 261
tumbheit* 6, ahd., st. F. (i): nhd. Dummheit, Einfalt, Torheit, Unwissenheit, Mangel an Einsicht; ne. folly, ignorance; ÜG.: lat. (obrutus caecis membris) N; Hw.: vgl. anfrk. dumbheid*, as. dumbhêd*; Q.: N, O (863-871), OG; E.: germ. *dumbahaidi-, *dumbahaidiz, st. F. (i), Dummheit, Torheit; s. idg. *dʰeubʰ-, V., Adj., stieben, rauchen, verdunkelt, Pokorny 263; vgl. idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Rauch, Hauch, Pokorny 261; s. idg. *skāid-, *kāid-, *skāit-, *kāit-, Adj., hell, leuchtend, Pokorny 916; vgl. idg. *skāi-, *kāi-, Adj., hell, leuchtend, Pokorny 916; W.: mhd. tumbheit, st. F., Unverständigkeit, Torheit, Dummheit, Unerfahrenheit; nhd. Dummheit, F., Dummheit, Unverständigkeit, Albernheit, Einfalt, DW 2, 1519, DW2 6, 1489; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 870a (tumbheit)
*tumbheitī?, ahd., st. F. (ī): Hw.: vgl. anfrk. dumbheide
*tumbil?, ahd., st. M. (a): Vw.: s. horo-, *rōra-
*tumbilen?, ahd., sw. V. (1a): Vw.: s. bi-; Hw.: vgl. as. *dumbilian?
tumbizzen*, ahd., sw. V. (1a): Vw.: s. tumbezzen*
tumblīh* 3, ahd., Adj.: nhd. dumm, töricht, sinnlos, unvernünftig, widersinnig; ne. foolish; ÜG.: lat. absurdus Gl, stultus NGl; Q.: Gl (10. Jh.), NGl; E.: s. tumb, līh (3); W.: mhd. tumblich, Adj., unverständig, töricht; nhd. dummelich, dümmlich, Adj., Adv., dümmlich, einfältig, DW 2, 1516
tumbmuoti* 2, ahd., Adj.: nhd. dumm, töricht, unverständig, stumpfsinnig; ne. foolish; ÜG.: lat. stultus et tardus corde O; Q.: O (863-871); I.: Lüt. lat. stultus corde?; E.: s. tumb, muot; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 870a (tumbmuoti)
tumbnessi*, ahd., st. N. (ja): Vw.: s. tumbnissi*
tumbnessī*, ahd., st. F. (ī): Vw.: s. tumbnissī*
tumbnissi* 1, tumbnessi*, ahd., st. N. (ja): nhd. Dummheit, Torheit; ne. folly (N.); ÜG.: lat. stultitia T; Hw.: s. tumbnissī*; Q.: T (830); I.: Lüs. lat. stultitia?; E.: s. tumb; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 870a (tumbnissi)
tumbnissī* 1, tumbnessī*, ahd., st. F. (ī): nhd. Dummheit, Torheit; ne. folly; ÜG.: lat. stultitia T; Hw.: s. tumbnissi*?; Q.: T (830); I.: Lüs. lat. stultitia?; E.: s. tumb; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 870a (tumbnissī)
tumbōn*, ahd., sw. V. (2): Vw.: s. tumbēn*
tumīg* 5, ahd., Adj.: nhd. listig, schlau, verschlagen (Adj.); ne. cunning (Adj.); ÜG.: lat. callidus Gl, versutus Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lbd. lat. callidus?, versutus?; E.: s. tum
*tūmil?, ahd., st. M. (a): Hw.: vgl. as. dūmil*
tūmilōn* 3, ahd., sw. V. (2): nhd. „taumeln“, wirbeln, sich umdrehen, sich heftig bewegen, aufbrausen, tosen, prasseln; ne. „tumble“ (V.), whirl (V.); ÜG.: lat. (aestuare) Gl, rotari Gl, (circum tonare) Gl; Vw.: s. bi-; Q.: Gl (11. Jh.); E.: s. germ. *dū-, V., schütten, drehen, taumeln; idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Hauch, Rauch, Pokorny 261; W.: mhd. tūmeln, sw. V., taumeln; nhd. taumeln, sw. V., taumeln, DW 21, 205
tūming* 1, ahd.?, st. M. (a): nhd. Tollkirsche?; ne. belladonna; ÜG.: lat. soporifera (F.) Gl; Q.: Gl (13. Jh.); I.: Lsch. lat. soporifera?; E.: vgl. germ. *dū-, V., schütten, drehen, taumeln; idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Hauch, Rauch, Pokorny 261
*tummen?, ahd., sw. V. (1a): Vw.: s. bi-
tūmōd* 1, ahd., st. M. (a?, i?): nhd. Wirbel, Herumdrehen, Drehung, Verrenkung; ne. whirl (N.); ÜG.: lat. vertigo Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lüs. lat. vertigo?; E.: s. tūmōn
tūmōn 7, ahd., sw. V. (2): nhd. taumeln, sich umdrehen, umherziehen, umherschweifen, pulsieren?; ne. tumble (V.); ÜG.: lat. circumire Gl, palpitare Gl, planipes (= tūmōnti) Gl, rotari Gl; Q.: Gl (11. Jh.); E.: s. germ. *dū-, V., schütten, drehen, taumeln; idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Hauch, Rauch, Pokorny 261; W.: mhd. tūmen, sw. V., taumeln
*tumpf, lang., Sb.: nhd. Geräusch (N.) (1); ne. noise (N.); Q.: trient. tonf, Geräusch das ein ins Wasser fallender Gegenstand macht, bresc. tonf, Geräusch das ein ins Wasser fallender Gegenstand macht, Fall, bergam. tunf, Erschütterung von Gegenständen die fallen, venez. tonfo, Fall, piacenz. Geräusch das den hohlen tiefen Klang beim Fallen von Gegenständen nachahmt, cremon. tounf, parm./moden./bologn. tonf, Fall, Geräusch das ein ins Wasser fallender Gegenstand macht, toskan. tonfo, Fall, Geräusch das ein ins Wasser fallender Gegenstand macht
*tumpfilo, lang., sw. M.: nhd. Untiefe; ne. shallowness; Hw.: s. ahd. tumpfilo*; Q.: it. (toskan.) tonfano, tiefste Stelle im Fluss
tumpfilo* 1, tumphilo, ahd., sw. M. (n): nhd. „Tümpel“, Strudel; ne. whirlpool; ÜG.: lat. gurges Gl; Hw.: s. lang. *tumpfilo; Q.: Gl (790); E.: s. germ. *dumpa, Sb., Vertiefung, Grube; idg. *dʰumb-, Sb., Vertiefung, Höhle, Tümpel, Pokorny 267; vgl. idg. *dʰeub-, Adj., tief, hohl, Pokorny 267; W.: s. mhd. tümpfel, st. M., Strudel; vgl. nhd. Tümpel, M., Tümpel, DW 22, 1755; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 870a (tumpfilo); Son.: Wba02 = Samanunga (Wien, Österreichische Nationalbibliothek Cod. 162)
*tumpfōn, lang., sw. V.: nhd. schlagen, stoßen; ne. beat (V.), push (V.); Q.: mailänd. tonfà, schlagen, stoßen, vicenz. tonfare, Stöße geben, venez. tonfare, schlagen, stoßen, mantuan. tonfar, prügeln, parm./guastall. tonfar, schlagen, stoßen, polesin. tonfare, schlagen, stoßen
tumphilo, ahd., sw. M. (n): Vw.: s. tumpfilo*
tūmunga 1, ahd., st. F. (ō): nhd. Sichdrehen, Umzug, Tanz; ne. revolving (N.); ÜG.: lat. (motus) Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. tūmōn
*tun?, ahd., Adj.: Hw.: vgl. as. dun
tunc, ahd., st. M. (a?, i?): Vw.: s. tung
tunc..., ahd.: Vw.: s. tunk...
tuncal*, ahd., Adj.: Vw.: s. tunkal* (1)
tuncalen*, ahd., sw. V. (1a): Vw.: s. tunkalen*
tuncalēn*, ahd., sw. V. (3): Vw.: s. tunkalēn*
tuncalī*, ahd., st. F. (ī): Vw.: s. tunkalī*
tuncalīn*, ahd., st. F. (ī): Vw.: s. tunkalī*
tuncalo*, ahd., Adv.: Vw.: s. tunkalo*
*tunen?, ahd., sw. V. (1): Hw.: vgl. as. dunnian*
tung 18, tunc, ahd., st. M. (a?, i?), st. F. (i): nhd. Keller, Erdhaus, Webstube, unterirdisches Gemach; ne. cellar, ground-house; ÜG.: lat. gynaeceum Gl, hypogaeum Gl, textrinum (N.) Gl, Tirynthium (N.) Gl, zeta hiemalis Gl; Vw.: s. genez-; Hw.: vgl. anfrk.? *dung?, as. dung*; Q.: Gl (11. Jh.); E.: germ. *dunga-, *dungaz, st. M. (a), Dung, Gemach, Raum, Grube, Erdhaus; s. idg. *dʰengʰ- (1), V., drücken, krümmen, bedecken, Pokorny 250; W.: mhd. tunc, st. M., st. F., Gang (M.) (2), Abgrund; nhd. (ält.) Dung, Tunk, F., mit Mist oder Erde zugedeckter Balkenkeller, unterirdische Weberwerkstatt, DW 22, 1790 (Tunk), DW2 6, 1501
tunga (1) 2, ahd., st. F. (ō): nhd. „Dung“, Mist, Düngung; ne. dung (N.); ÜG.: lat. stercoratio Gl; Hw.: s. *tunga (2)?; Q.: Gl (12. Jh.); E.: s. germ. *dunga-, *dungaz, st. M. (a), Dung, Gemach, Raum, Grube, Erdhaus; s. idg. *dʰengʰ- (1), V., drücken, krümmen, bedecken, Pokorny 250; W.: s. nhd. Dung, M., F., Dung, (jeder Stoff der mit der Erde vermischt Wachstum und Fruchtbarkeit der Pflanzen befördert), DW 2, 1530, DW2 6, 1486
*tunga (2), ahd., st. F. (ō): Vw.: s. gi-; Hw.: s. tunga (1)
tungen* 1, ahd.?, sw. V. (1a): nhd. düngen; ne. dung (V.); ÜG.: lat. stercoratio (= tungen subst.) Gl; Vw.: s. gi-; Q.: Gl (13. Jh.); E.: s. tunga (1); W.: mhd. tungen, sw. V., düngen; nhd. düngen, sw. V., düngen, DW 2, 1531; R.: tungen, (subst. Inf.=)N.: nhd. Düngung; ne. fertilizing (N.); ÜG.: lat. stercoratio Gl
tunggulla* 2, ahd., sw. F. (n): nhd. „Dunggülle“, Jauche, Mistwasser, Pfuhl; ne. dung-water; ÜG.: lat. (gurges) Gl, stercilinium Gl; Q.: Gl (765); I.: Lüt. lat. stercilinium?; E.: s. tunga; s. germ. *guljō, Sb., Pfütze
Tungra 2, ahd., st. M. Pl. (a)?=PN: nhd. Tunger (Pl.); ne. Tungrians; ÜG.: lat. (Tungris) Gl; Q.: Gl (12. Jh.); W.: nhd. Tunger, PN, Tunger
tuni 1, ahd., st. N. (ja): nhd. Geräusch (N.) (1), Dröhnen, Lärm; ne. noise (N.); ÜG.: lat. (gemitus) Gl; Q.: Gl (11. Jh.); E.: s. germ. *duni-, *duniz, st. M. (i), *dunja-, *dunjaz, st. M. (a), Geräusch (N.) (1), Lärm; vgl. idg. *dʰu̯en-, *dʰun-, V., dröhnen, tönen, Pokorny 277
tunicha (1), ahd., st. F. (ō): Vw.: s. tunihha* (1)
tunicha (2), ahd., sw. F. (n): Vw.: s. tunihha (2)
tunichōn*, ahd., sw. V. (2): Vw.: s. tunihhōn*
tunichunga, ahd., st. F. (ō): Vw.: s. tunihhunga*
tunihha* (1) 4, tunicha, ahd., st. F. (ō): nhd. Tünche, Tünchen (N.), Anstrich; ne. whitewash (N.); ÜG.: lat. dealbatio NGl, litura Gl, paries dealbatus Gl; Q.: Gl (9./10. Jh.), NGl; E.: s. tunihhōn; s. lat. tunica, F., Tunika; Lehnwort aus dem Semitischen; vgl. hebr. ketonet, Sb., auf dem bloßen Leib getragenes Gewand, arab. kattán, Sb., Leinen (N.); W.: nhd. Tünche, F., Tünche, DW 22, 1774
tunihha (2) 21, tunicha, ahd., sw. F. (n): nhd. Tunika, Gewand; ne. tunic, garment; ÜG.: lat. habitus longus Gl, tunica B, Gl, O, T, seia (.i. saga) (roman.) Gl; Q.: B, GB, Gl (Ende 8. Jh.), O, OT, T; E.: germ. *tunik-, F., Tunika, Gewand; s. lat. tunica, F., Tunika; Lehnwort aus dem Semitischen; W.: nhd. Tunika, F., Tunika, Gewand, Duden 6, 2643; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 870a (tunihha); Son.: Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX) (Ende 8. Jh.), TrT06 = Sankt Galler Bibelglossar I (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 295)
tunihhōn* 7, tunichōn*, ahd., sw. V. (2): nhd. tünchen, kalken, betünchen, mit Kalk bestreichen, verputzen; ne. whitewash (V.); ÜG.: lat. calce levigare Gl, linere Gl, liniri Gl, (obducere) Gl; Q.: Gl (9. Jh.); E.: germ. *tunik-, sw. V., tünchen; vgl. lat. tunica, F., Tunika; Lehnwort aus dem Semitischen; W.: s. mhd. tünchen, sw. V., tünchen; nhd. tünchen, sw. V., tünchen, DW 22, 1778; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 870b (tunihhōn); Son.: TrA02 = Alphabetisches Pariser Bibelglossar (Paris, Bibliothèque Nationale lat. 2685), Smr02 = Sankt Galler Bibelglossar III (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 299)
tunihhunga* 4, tunichunga, ahd., st. F. (ō): nhd. Tünchung, Getünchtes, Anstrich; ne. whitewashing (N.); ÜG.: lat. litura Gl; Q.: Gl (10. Jh.); E.: s. tunihhōn; s. lat. tunica, F., Tunika; Lehnwort aus dem Semitischen; W.: nhd. Tünchung, F., Tünchung, Abputz, Putzschicht, Tünche, DW 22, 1788
tunihlachan*, ahd., st. N. (a): Vw.: s. tunihlahhan*
tunihlahhan* 2, tunihlachan*, ahd., st. N. (a): nhd. „Tunikatuch“, Tunikastoff; ne. tunic cloth; ÜG.: lat. sarcile Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lüt. lat. tunica; E.: s. tunihha (2), lahhan
tunil 2, ahd., Sb.: nhd. Tunnel, Erdwall?; ne. tunnel (N.); ÜG.: lat. (formatum) Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lbd. lat. formatum?
tunimus*, lat.-ahd.?, M.: Vw.: s. tuninuns*
tuninus* 1, tunimus*, lat.-ahd.?, M.?: nhd. Zaun; ne. fence (N.); ÜG.: ahd. hofazūn Gl; Q.: LBai (vor 743), Urk; E.: s. zūn; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 1042b (tuninmus); Son.: N.?
tunist..., ahd.: Vw.: s. tunst...
tunist, ahd., st. F. (i): Vw.: s. tunst
tunistīg*, ahd., Adj.: Vw.: s. tunstīg*
tunistlīh*, ahd., Adj.: Vw.: s. tunstlīh*
tunkal* (1) 22, tuncal*, ahd., Adj.: nhd. dunkel, finster, gedämpft, schwer verständlich, verborgen, unverständlich; ne. dark (Adj.); ÜG.: lat. aenigma (= tunkal subst.) Gl, caligo (= tunkal subst.) Gl, glaucus (Adj.) N, hebes Gl, malignus Gl, nebulosus N, nimbosus Gl, (obliquus) Gl, obscuratus N, obscurus Gl, N, obtusus N, occultus Gl, subobscurus Gl, tristis Gl, vesper (= tunkal subst.) Gl; Hw.: s. tunkalo*; vgl. anfrk. dunkel*, as. dunkar*; Q.: Gl (765), N, O; I.: Lbd. lat. hebes?, malignus?, tristis?; E.: germ. *dunkala-, *dunkalaz, *dunkwla-, *dunkwlaz, Adj., dunkel; s. idg. *dʰengu̯o-, Adj., nebelig, Pokorny 247; vgl. idg. *dʰem-, *dʰemə-, V., stieben, rauchen, Pokorny 247; W.: mhd. tunkel, dunkel, Adj., dunkel, trübe, dumpf; nhd. dunkel, Adj., Adv., dunkel, des Lichts beraubt, finster, DW 2, 1533, DW2 6, 1501; R.: tunkal, (subst. Adj.=)Sb.: nhd. Finsternis, Abend, Rätsel; ne. darkness, evening, riddle (N.); ÜG.: lat. aenigma Gl, caligo Gl, vesper Gl; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 870b (tunkal)
*tunkal (2), *tuncal?, ahd., st. N. (a): nhd. Dunkel, Dunkelheit, Geheimnis; ne. dark (N.); Vw.: s. wolkan-; E.: germ. *dunkala-, *dunkalam, *dunkwla-, *dunkwlam, st. N. (a), Dunkelheit; s. idg. *dʰengu̯o-, Adj., nebelig, Pokorny 247; vgl. idg. *dʰem-, *dʰemə-, V., stieben, rauchen, Pokorny 247
tunkalen* 6, tuncalen*, ahd., sw. V. (1a): nhd. verdunkeln, dunkeln, die Sehkraft verlieren, dunkel machen, trüben; ne. darken; ÜG.: lat. caligare Gl, condere N, (deficere) Gl, (hebetare) Gl; Vw.: s. bi-, fir-; Hw.: s. tunkalēn*; Q.: Gl (Anfang 9. Jh.), N; E.: germ. *dunkaljan, *dunkwlajan, sw. V., verdunkeln; s. idg. *dʰengu̯o-, Adj., nebelig, Pokorny 247; vgl. idg. *dʰem-, *dʰemə-, V., stieben, rauchen, Pokorny 247; W.: s. mhd. tunkeln, sw. V., dunkel sein (V.), dunkel werden; s. nhd. dunkeln, sw. V., dunkeln, dunkel sein (V.), dunkel werden, verdunkeln, DW 2, 1543, DW2 6, 1511?
tunkalēn* 2, tuncalēn*, ahd., sw. V. (3): nhd. dunkeln, dunkel werden, sich verdunkeln; ne. darken; ÜG.: lat. caligare Gl, N; Hw.: s. tunkalen*; Q.: Gl (Anfang 9. Jh.), N; I.: lat. beeinflusst?; E.: germ. *dunkalēn, *dunkalǣn, *dunkwlēn, *dunkwlǣn, sw. V., dunkel werden; s. idg. *dʰengu̯o-, Adj., nebelig, Pokorny 247; vgl. idg. *dʰem-, *dʰemə-, V., stieben, rauchen, Pokorny 247; W.: s. mhd. tunkeln, sw. V., dunkel sein (V.), dunkel werden; s. nhd. dunkeln, sw. V., dunkeln, dunkel sein (V.), dunkel werden, verdunkeln, DW 2, 1543; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 870b (tunkalēn); Son.: Tgl019 = Tegernseer Boethius-Glossen (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 18765), TrA01 = Alphabetisches Reichenauer Bibelglossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX)
tunkalī* 13, tuncalī, tunkalīn*, tuncalīn*, ahd., st. F. (ī): nhd. Dunkel, Dunkelheit, Finsternis, Verdunkelung; ne. darkness; ÜG.: lat. caligo Gl, MH, (confusus) (M.) Gl, (nebulosus color) N, (obscurus) Gl, (occultus) Gl, offuscatio Gl, (uligo) Gl; Q.: Gl (nach 765?), MH, N; E.: germ. *dunkalī-, *dunkalīn, *dunkwlī-, *dunkwlīn, sw. F. (n), Dunkelheit; s. idg. *dʰengu̯o-, Adj., nebelig, Pokorny 247; vgl. idg. *dʰem-, *dʰemə-, V., stieben, rauchen, Pokorny 247; W.: mhd. tunkelī, st. F., Dunkelheit; nhd. Dunkel, Dunkele, Dünkle, F., Dunkelheit, DW 2, 1540, DW2 6, 1505; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 870b (tunkalī); Son.: Smr01 = Murbacher Sammelglossar (Oxford, Bodleian Library Jun. 25), Wba01 = Wörterbuchglosse Abrogans (Paris, Bibliothèque Nationale lat. 7640), Wba02 = Samanunga (Wien, Österreichische Nationalbibliothek Cod. 162)
tunkalīn*, ahd., st. F. (ī): Vw.: s. tunkalī*
tunkalo* 4, tuncalo*, ahd., Adv.: nhd. dunkel, finster, dumpf?, verborgen; ne. darkly, dully?; ÜG.: lat. occulte Gl, (occultum) Gl, sonore? Gl; Hw.: s. tunkal* (1); Q.: Gl (765); I.: Lbd. lat. occulte?; E.: s. tunkal (1); W.: nhd. dunkel, Adj., Adv., dunkel, des Lichts beraubt, finster, DW 2, 1533, DW2 6, 1501 (Adj.)
tunna* 2, lat.-ahd.?, st. F. (ō): nhd. Tonne (F.) (1), Fass, Weinkrug, Urne?; ne. tun, barrel (N.); ÜG.: lat. (bustum) Gl, (cratera) Gl, (monumentum) Gl; Hw.: vgl. as. *tunna?; Q.: Gl (9. Jh.); E.: germ. *tonna, *tunna, F., Tonne (F.) (1)?; s. lat.-kelt. tunna, F., Tonne (F.) (1); idg. ?; W.: mhd. tunne, tonne, sw. F., st. F., Tonne; nhd. Tonne, F., Tonne, Fass, DW 21, 785; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 870b (tunna); Son.: MrT05 = Wiener Arator-Glossen (Wien, Österreichische Nationalbibliothek Cod. 2171)
*tunnamez?, ahd., st. N. (a)?: Hw.: vgl. as. tunnamet*
tunst 19, tunist, ahd., st. F. (i): nhd. Sturm, Wind, Unwetter, Wirbel; ne. storm (N.); ÜG.: lat. (crinis)? Gl, (impetus) Gl, nimbus Gl, pluvia Gl, procella Gl, N, (proelium) Gl, tempestas Gl, N, NGl, tenor Gl, tractus incendii Gl, turbo N; Vw.: s. weralt-; Q.: Gl (Anfang 9. Jh.), N, NGl; I.: Lbd. lat. proelium?; E.: germ. *dunsti-, *dunstiz, st. M. (i), Dunst, Staub; germ. *dunstu, *dunstuz, Sb., Dunst, Ausdünstung; vgl. idg. *dʰeu̯es-, *dʰu̯ē̆s-, *dʰeus-, *dʰū̆s-, V., stieben, stäuben, wirbeln, Pokorny 268; idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wehen, wirbeln, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Rauch, Hauch, Pokorny 261; W.: nhd. Dunst, F., Dunst, dünne nasse oder trockene Flüssigkeit die in die Luft steigt, DW 2, 1559, DW2 6, 1524; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 870b (tunst); Son.: Wba03 = Affatim-Glossar (Oxford, Bodleian Library Jun. 25) (Anfang 9. Jh.)
tunstīg* 4, tunistīg*, ahd., Adj.: nhd. stürmisch, windig; ne. stormy; ÜG.: lat. spiritus procellae (= tunstīg wint) N, ventosus Gl; Q.: Gl (10. Jh.), N; I.: Lüs. lat. tempestuosus?; E.: s. tunst; W.: nhd. dunstig, dünstig, Adj., Adv., dunstig, voll Dunst, DW 2, 1564
tunstlīh* 2, tunistlīh*, ahd., Adj.: nhd. stürmisch; ne. stormy; ÜG.: lat. tempestuosus Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lüs. lat. tempestuosus?; E.: s. tunst, līh (3)
*tūnunga?, ahd., st. F. (ō): Hw.: vgl. as. dūnunga
tuoc..., ahd.: Vw.: s. tuoh...
tuochen*, ahd., sw. V. (1a): Vw.: s. tuohhen*
tuochil*, ahd., st. N. (a): Vw.: s. tuohhil*
tuochila*, ahd., st. F. (ō)?, sw. F. (n)?: Vw.: s. tuohhila*
tuochilīn*, ahd., st. N. (a): Vw.: s. tuohhilīn*
tuodareid*? 1, ahd., st. M. (a): nhd. „Erhärtungseid“?; ne. oath?; ÜG.: lat. iusiurandum Gl; Q.: Gl (nach 765?); E.: s. tuon?, eid
tuoh 48, ahd., st. M. (a)?, st. N. (a): nhd. Tuch, Stoff, ein Stück Stoff, Strickstoff, Hülle, Lappen (M.), Kleiderfetzen, Flicken (M.); ne. cloth; ÜG.: lat. amictus N, chlamys O, linteamentum O, linteum Gl, O, linteum (= līnīn tuoh)? O, palliolum Gl, pallium Gl, panniculus Gl, (pannosus) Gl, pannus Gl, T, (pars)? Gl, penicillum Gl, pittacium Gl, plagula Gl, sagum (= dikkaz tuoh) Gl, sagum (= hārīn tuoh) Gl, sindo purus (= līnīn tuoh) Gl, O, (sudarium) O, sufflamen (= tuoh Fehlübersetzung) Gl, velamen Gl, N, vestis N; Vw.: s. betti-, brust-, fuoz-, grete-, hals-, hant-, houbit-, hulli-, kela-, kleba-, lesa-, rēo-, sīdīn-, sīh-, sweiz-; Hw.: vgl. as. *dōk?; Q.: Gl (Anfang 9. Jh.), N, O, OT, T; I.: Lbd. lat. chlamys?, vestis?; E.: germ. *dōka, *dōkaz, st. M. (a), Tuch; W.: mhd. tuoch, st. N., M., Tuch, Tuchballen, Leinwand; nhd. Tuch, N., Tuch, DW 22, 1448; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 870b (tuoh); Son.: Smr01 = Murbacher Sammelglossar (Oxford, Bodleian Library Jun. 25) (Anfang 9. Jh.), Tgl006 = Salzburger Hieronymus-Glossen (Salzburg, Sankt Peter, a VII 2), Tgl019 = Tegernseer Boethius-Glossen (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 18765), TrA01 = Alphabetisches Reichenauer Bibelglossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX)
tuohhen* 2, tuochen*, ahd., sw. V. (1a): nhd. anstücken; ne. patch (V.); ÜG.: lat. inconsutilis desuper contexta per totum (= gituohhit) O; Vw.: s. gi-; Q.: O (863-871); E.: s. tuoh; W.: mhd. tuochen, sw. V., Tuch weben (abs.), aus Tuch verfertigen (tr.); nhd. (ält.-dial.) tuchen, sw. V., zusammensetzen, flicken, DW 22, 1475
tuohhil* 12, tuochil*, ahd., st. N. (a): nhd. Gewand, Oberkleid, Brusttuch, Überwurf, Saum (M.) (1)?, Besatz; ne. garment; ÜG.: lat. (limbus) Gl, linteamen Gl, palla Gl, pallium Gl, peplum Gl, (prelum) Gl, (strophium) Gl; Hw.: s. tuohhilīn*; Q.: Gl (Ende 8. Jh.); E.: s. tuoh; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 871a (tuohhil); Son.: Tgl066 = Freisinger Hieronymusglossen II (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 6272)
tuohhila* 2, tuochila*, ahd., st. F. (ō)?, sw. F. (n)?: nhd. Handtuch, Tuch; ne. towel (N.); ÜG.: lat. calamanta? Gl, facitergium Gl, manutergium Gl; Q.: Gl (12. Jh.); E.: s. tuoh
tuohhilīn* 4, tuochilīn*, ahd., st. N. (a): nhd. kleines Tüchlein, Läppchen, Kleiderfetzen, Saum (M.) (1)?, Besatz; ne. small scarf, small rag; ÜG.: lat. linteolum Gl, panniculus Gl; Hw.: s. tuohhil*; Q.: Gl (1. Hälfte 9. Jh.?); I.: Lüs. lat. panniculus?; E.: s. tuoh; W.: nhd. Tüchlein, N., Tüchlein, kleines Tuch, DW 22, 1482; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 871a (tuohhilīn); Son.: Tgl066 = Freisinger Hieronymusglossen II (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 6272) (1. Hälfte 9. Jh.)
tuohlachan*, ahd., st. N. (a): Vw.: s. tuohlahhan*
tuohlahhan* 1, tuohlachan*, ahd., st. N. (a): nhd. Tuch, Zimmervorhang; ne. cloth; ÜG.: lat. (plurima) Gl, plurina? Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. tuoh, lahhan; W.: s. nhd. (ält.) Tuchlach, N., Leintuch, Windel, DW 22, 1482
tuohscera*, ahd., st. F. (ō): Vw.: s. tuohskera*
tuohskera* 1, tuohscera*, ahd., st. F. (ō): nhd. Tuchschere, Schere zum Tuchschneiden, Stoffschere; ne. scissors for cloth; ÜG.: lat. forfex Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lsch. lat. forfex?; E.: s. tuoh, skera; W.: nhd. Tuchschere, F., Tuchschere, DW 22, 1488
tuola* 5, ahd., st. F. (ō), sw. F. (n): nhd. Grube, Vertiefung; ne. pit (N.), hollow (N.); ÜG.: lat. barathrum Gl, (fixura) Gl, (foramen) Gl, (humilior) Gl, lacuna Gl, vallicula Gl; Q.: Gl (765), ON; I.: Lbd. lat. barathrum?; E.: germ. *dōljō, st. F. (ō), Tal; germ. *dōljō-, *dōljōn, sw. F. (n), Tal; vgl. idg. *dʰel- (1), *dʰolo-, Sb., Wölbung, Biegung, Höhlung, Pokorny 245; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 846a (tuola); Son.: TrT06 = Sankt Galler Bibelglossar I (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 295)
tuolilī*, ahd., st. N. (a): Vw.: s. tuolilīn*
tuolilīn* 1, tuolilī*, ahd., st. N. (a): nhd. kleine Grube, Grüblein, kleine Vertiefung; ne. little pit; ÜG.: lat. vallicula Gl; Q.: Gl (4. Viertel 9. Jh.); I.: Lüt. lat. vallicula?; E.: s. tuola; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 846a (tuolilīn); Son.: TrT06 = Sankt Galler Bibelglossar I (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 295) (4. Viertel 9. Jh.)
tuom (1) 37, ahd., st. M. (a), st. N. (a): nhd. Urteil, Gericht (N.) (1), Entscheidungsstunde, Recht, Macht, Ruhm, Gerechtigkeit, Herrschaft, Fähigkeit, Entscheidung, Richterspruch, freie Verfügung, Belieben, Tat, Ansehen, Ehre; ne. judgement, power, situation; ÜG.: lat. examen Gl, iudicium Gl, T, (privilegium) Gl; Vw.: s. alt-, burgin-, gast-, heilag-, hēr-, *heri-, jugund‑, *jungir-, keiser-, *kebis-, *kind-, un-; Hw.: vgl. anfrk. duom (2), as. dōm; Q.: Gl (nach 765?), I, O, OT, T; I.: Lbd. lat. iudicium?; E.: germ. *dōma-, *dōmaz, st. M. (a), Urteil, Stand, Würde, Ruhm; s. idg. *dʰēmi-, *dʰəmi-, Sb., Aufgestelltes, Satzung, Pokorny 235; vgl. idg. *dʰē- (2), *dʰeh₁-, V., setzen, stellen, legen, Pokorny 235; W.: mhd. tuom (1), st. M., Macht, Herrschaft, Würde, Stand, Besitz; nhd. tum, Suff., tum; R.: einan tuom tuon: nhd. sich Ansehen verschaffen; ne. gain respect; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 871a (tuom); Son.: MrT01 = Regensburger Mischglossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14747)
tuom (2) 8, ahd., st. M. (a): nhd. Haus, Dom (M.) (1), bischöfliche Kirche, Bischofskirche; ne. house (N.), dome; ÜG.: lat. domus I, ecclesia episcopalis Gl, ecclesia publica Gl, episcopium Gl, matricula Gl, (matrix) Gl, lat.-ahd.? (tuomus) Gl; Vw.: s. jungir-; Hw.: vgl. anfrk. duom (1), anfrk. duom; Q.: Gl, I (Ende 8. Jh.); I.: Lw. lat. domus; E.: s. lat. domus, F., Haus; vgl. idg. *dem-, *demə-, V., bauen, zusammenfügen, Pokorny 198; W.: mhd. tuom (2), st. M., st. N., bischöfliche Kirche, Stiftskirche, Dom (M.) (1); L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 871b (tuom); Son.: TrT24 = Zusätzliches Salzburger Canones-Glossar (Sankt Florian, Stiftsbibliothek III 222 B), TrT25 = Sankt Galler Canonesglossar 299 (Sankt Gallen Stiftsbibliothek 299)
*tuoma?, ahd., Sb.: Vw.: s. in-
tuomen* 31, ahd., sw. V. (1a): nhd. ehren, rühmen, rühmen wegen, preisen, preisen wegen, sich rühmen, prahlen, urteilen, richten, gerichtlich beschließen, verurteilen, verordnen; ne. judge (V.), glorify; ÜG.: lat. censere Gl, gloriam merere N, innotescere (= sih tuomen) N, iudicare MNPs, T, magnificare N, magnificentiam dare N; Vw.: s. bi-, fir-, gi-, ir-; Hw.: vgl. anfrk. duomen*, as. dōmian*; Q.: Gl (1. Viertel 9. Jh.), MNPs=MNPsA, N, OT, T; E.: germ. *dōmjan, sw. V., meinen, urteilen; vgl. idg. *dʰē- (2), *dʰeh₁-, V., setzen, stellen, legen, Pokorny 235; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 871b (tuomen); Son.: Tgl003 = Frankfurter Canones-Glossen (Stadt- und Universitätsbibliothek Ms. Barth. 64)
tuomgot* 1, ahd., st. M. (a): nhd. „Richtgott“, „Obergott“, höchster Gott; ne. supreme god; ÜG.: lat. deus summus N; Q.: N (1000); I.: Lüt. lat. deus summus; E.: s. tuom (1), got
tuomheit 1, ahd., st. F. (i): nhd. Großmut, Ruhm; ne. generosity, fame; ÜG.: lat. magnificentia N; Q.: N (1000); I.: Lüt. lat. magnificentia?; E.: s. tuom (1), heit
tuomida* 2, ahd., st. F. (ō): nhd. Gerechtigkeit, Verurteilung, Verdammung; ne. justice, condemnation; ÜG.: lat. damnatio Gl, iudicium MF; Q.: Gl (Ende 8. Jh.), MF (Ende 8. Jh.); I.: Lbd. lat. damnatio?, iudicium?; E.: s. tuom (1); L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 871b (tuomida); Son.: Tgl06 = Benediktbeurer Cura-Glossen (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 4614) (Ende 8. Jh.)
tuomkwiti* 1, tuomquiti*, ahd., st. M. (i): nhd. Urteilsspruch; ne. sentence; ÜG.: lat. decretio? Gl, discretio? Gl, sententia Gl; Q.: Gl (765); I.: Lsch. lat. discretio?, sententia?; E.: s. tuom (1), kwiti
tuomlīh* 4, ahd., Adj.: nhd. ruhmvoll, hoch, außerordentlich, rühmlich, der Sitte entsprechend; ne. glorious, high (Adj.); ÜG.: lat. (moralis) Gl, summus N; Q.: Gl (1. Drittel 9. Jh.), N; I.: Lüt. lat. moralis?; E.: s. tuom (1), līh (3); L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 871b (tuomlīh); Son.: MrA02 = Alphabetisches Reichenauer Mischglossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX) (1. Drittel 9. Jh.)
tuomo 7, ahd., sw. M. (n): nhd. Richter, Urteiler; ne. judge (M.); ÜG.: lat. iudex T; Q.: OT, T (830); I.: Lbd. lat. iudex?; E.: s. tuom (1); L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 871b (tuomo)
tuompfaffo* 9, tuomphaffo, ahd., sw. M. (n): nhd. Domherr, Domgeistlicher; ne. prebendary; ÜG.: lat. canonicus (M.) Gl, matricularius Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lsch. lat. matricularius?; E.: s. tuom (2), pfaffo; W.: nhd. Dompfaffe, M., „Dompfaffe“, Domgeistlicher, DW 2, 1235
tuomphaffo, ahd., sw. M. (n): Vw.: s. tuompfaffo*
tuomquiti*, ahd., st. M. (i): Vw.: s. tuomkwiti*
tuomsedal* 2, ahd., st. N. (a): nhd. Richtstuhl, Richterstuhl; ne. seat of a judge; ÜG.: lat. tribunal T; Hw.: vgl. as. dōmsethil*; Q.: OT, T (830); I.: Lsch. lat. tribunal?; E.: s. tuom (1), sedal; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 710a (tuomsedal)
tuomstuol* 1, ahd., st. M. (a): nhd. Richtstuhl, Richterstuhl; ne. seat of a judge; ÜG.: lat. (tribunal) Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lsch. lat. tribunal?; E.: s. tuom (1), stuol
tuomtag* 4, ahd., st. M. (a): nhd. Gerichtstag, Jüngstes Gericht, Tag des Gerichts; ne. day of judgement; ÜG.: lat. dies iudicii MF, iudicium MF; Hw.: vgl. as. dōmdag*; Q.: MF (Ende 8. Jh.), OT; I.: Lüs. lat. dies iudicii; E.: s. tuom (1), tag; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 844b (tuomtag)
tuomunga* 1, ahd., st. F. (ō): nhd. Würde, Ansehen; ne. dignity; ÜG.: lat. (eminentia) Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. tuomen
tuomus 2, lat.-ahd.?, M.: nhd. Dom (M.) (1); ne. dome; ÜG.: ahd. tuom; Q.: Gl (11. Jh.); E.: s. tuom (2)
tuon 2566, ahd., anom. V.: nhd. tun, machen, wirken, schaffen, handeln, arbeiten, bewirken, verschaffen, führen, ausführen, vollbringen, verfahren (V.), verrichten, erfüllen, ausüben, verüben, anrichten, vollziehen, zurücklegen, erweisen, bereiten (V.) (1), vorbereiten, zubereiten, zufügen, hintun, antun, verursachen, lassen, erscheinen lassen, halten, abhalten, abfassen, verfassen, bringen, hervorbringen, formen, bilden, einbringen, errichten, geben, hingeben, darbringen, verleihen, gewähren, legen, werfen, setzen, stellen, richten, wenden, stecken, verwenden, gehen, begehen, erfolgen, eintreten, werden, geschehen, entstehen, sich ereignen; ne. do, make (V.), act (V.), create, work (V.); ÜG.: lat. abigere (= fona tuon) Gl, actitare Gl, addere N, adhibere B, N, (adicere) N, (administrare) N, admittere N, (aestimare) N, T, affectare Gl, afferre N, agere B, Gl, MH, N, NGl, T, WK, ambire (= nu sō tuon) Gl, animadvertere N, (aspicere) N, asserere Gl, benefacere (= wola tuon) MF, N, T, benefactor (= wola tuontēr subst.) Gl, beneficus (= wola tuonti) Gl, (biccio) Gl, canere (= singan tuon) T, cogere N, (comere) N, committere B, Gl, commodare Gl, conficere Gl, N, (conivere) N, curare infirmos (= kreftīgen tuon) Gl, dare Gl, N, T, (dimittere) NGl, dimittere aliquem (= sih fona einemo tuon) O, disponere N, edere Gl, efficere B, Gl, (N), T, eia (= nū tuo nū) Gl, (esse) Gl, N, NGl, euergetes (= wola tuonti subst.) Gl, excipere (= in ban tuon) Gl, exercere Gl, N, exhaurire Gl, exhibere B, Gl, exigere (= giskuld tuon) Gl, experiri Gl, explicare N, (exsequi) Gl, exterminare (= tuon ungilīhhaz iro annuzi) T, fabrefacere (= hasano tuon) Gl, fabrefacere (= meistarlīhho tuon) Gl, fabrefacere (= smidu tuon) Gl, facere APs, B, Gl, I, LF, MF, MH, MNPs, N, NGl, O, PG, RhC, T, TC, WH, WK, facessere Gl, factor (= tuonti subst.) B, ferrugineus (= īsarntuoti)? Gl, (fieri) I, N, NGl, T, (fingere) O, (foeditas) N, (formare) N, fuscus (= ubilo gitān) Gl, gerere B, Gl, N, O, T, (habere) N, PG, historia (= gitāna sahha) Gl, historiae (= gitāna rahha) Gl, (huiusmodo) N, immaculatus (= gitān)? Gl, (implere) N, (incitare) N, (incutere) N, (inferre) Gl, N, (iniungere) N, (intendere) N, (is) N, (iste) N, labefactus (= zi lotare gitān) Gl, laesus (= unreht gitān) Gl, liquefacere Gl, liquefacere (= smelzanti tuon) Gl, madefacere (= welk tuon) Gl, memorari (= giwaht tuon) Gl, mittere MF, O, (nolle) WH, noli canere (= ni tuo singan) T, notare (= zi wizzanne tuon) Gl, operare N, operari N, O, T, opus (= tuon subst.) N, O, opus (= daz gitān ist) N, (parare) N, patefacere (= offan tuon) Gl, O, patrare N, peragere Gl, N, perficere N, ponere I, N, O, T, (porrigere) N, praeferre N, (praeterire) NGl, reddere N, (respicere) N, satisfacere (= ginuog tuon) Gl, (scyphus) (= in andera wisūn gitāniu) Gl, (sectari) Gl, sicera (= gitānaz trank) Gl, similem aestimare (= gilīh tuon) T, solitus (= gitān) Gl, spicatus (= gitān) T, subiectus (= wara tuonti) NGl, tabefacere (= swidan tuon) Gl, talis (= sō gitān) N, terminetur (= sī gitān) B, transigere (= gilidan tuon) Gl, umifactus (= fūht gitān) Gl, usque adhuc (= inni des unzin er daz tuot) Gl, usurpare (= unrehto tuon) Gl, vulnificus (= wuntun tuonti) Gl; Vw.: s. aba-, ana-, anagi-, bi-, dana-, danana-, dara-, duruh-, fir-, folla-, fora-, furi-,*gagan-, gi-, in-, ingagan-, ingi-, int-, *ir-, missi-, ubar-, ūf-, ūfin-, umbi-, umbibi-, untar-, ūz-, widar-, zi-, zir-, zisamane-, zisamanebi-, zuo-, zuobi-, zuogi-; Hw.: vgl. anfrk. duon, as. dōn; Q.: APs, B, BB, BR, C, Ch, G, GB, Hi (1. Hälfte 8. Jh.?), I, JB, KG, L, LB, LF, M, MF, MH, MNPs, N, NGl, O, OT, PG, Ph, Psb, RB, RhC, StE, T, TC, WB, WH, WK; E.: westgerm. *dōn, *dēn, *dǣn, st. V., setzen, machen, tun; s. idg. *dʰē- (2), *dʰeh₁-, V., setzen, stellen, legen, Pokorny 235; W.: mhd. tuon, anom. V., tun, machen, schaffen, geben; nhd. tun, unr. V., tun, DW 21, 434 (thun); L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 871b (tuon); Son.: Tgl01 = Sankt Pauler Lukasglossen (Sankt Paul, Stiftsarchiv 1/8) (4. Viertel 8. Jh.), Tgl02 = Freisinger Moralia-Glossen (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 6300), Tgl008 = Würzburger Canonesglossen I (Würzburg, Universitätsbibliothek M. p. th. f. 146), Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX), Wba02 = Samanunga (Wien, Österreichische Nationalbibliothek Cod. 162), Wba03 = Affatim-Glossar (Oxford, Bodleian Library Jun. 25)
Tuonouwa* 12, ahd., st. F. (ō)?, sw. F. (n)?=ON: nhd. Donau; ne. Danube; ÜG.: lat. Danubius Gl, fluvius Germaniae Gl, Hister Gl; Q.: Gl (10. Jh.); I.: Lw. kelt. Donouia; E.: s. kelt. Donouia, FlN, Donau; idg. *dānu-, Sb., Fluss, Pokorny 175?; vgl. idg. *dā-, Adj., V., flüssig, fließen, Pokorny 175; W.: nhd. Donau, F.=ON, Donau
*tuonto?, ahd., (Part. Präs.=)sw. M. (n): Vw.: s. ubil-
tupfa* 1, tupha*, ahd., st. F. (ō)?, sw. F. (n)?: nhd. Kreisel; ne. gyro; ÜG.: lat. turbo Gl; Hw.: vgl. as. duppa*; Q.: Gl (Anfang 11. Jh.); I.: Lbd. lat. turbo?; E.: s. germ. *dop-, Sb., Kreisel
tupfen* 1, tuphen*, ahd., sw. V. (1a): nhd. betupfen, benetzen; ne. stain (V.), moisten; ÜG.: lat. lavare Gl; Q.: Gl (11. Jh.); E.: germ. *duppjan, sw. V., tauchen, tupfen; vgl. idg. *dʰeub-, Adj., tief, hohl, Pokorny 267; W.: mhd. tupfen, tuphen, sw. V., tupfen, rühren, anrühren; nhd. tupfen, sw. V., benetzen, DW 22, 1823
tupha*, ahd., st. F. (ō)?, sw. F. (n)?: Vw.: s. tupfa*
tuphen*, ahd., sw. V. (1a): Vw.: s. tupfen*
*tur?, ahd., st. N. (a): Vw.: s. ubar-
tūr 1, ahd., st. F. (i): nhd. Brauchbarkeit, Wert, Achtung; ne. value (N.), esteem (N.); Q.: N (1000); E.: s. tiuri; W.: mhd. tūr, tūre, st. F., Wertschätzung; R.: tūr ni wesan: nhd. jemanden verachten; ne. despise s.o.
tura 8, ahd., st. F. (ō): nhd. Tür, Pforte; ne. door; ÜG.: lat. aditus N, foris (F.) Gl, N, ianua Gl, ostium Gl, N; Hw.: s. turi; Q.: Gl, N (1000); E.: germ. *dura-, *duram, st. N. (a), *dur-, F., Tür, Tor (N.); idg. *dʰu̯ē̆r-, *dʰur-, Sb., Tür, Tor (N.), Pokorny 278; W.: mhd. türe, st. F., Tür, Öffnung, Eingang; nhd. Tür, Türe, F., Tür, DW 21, 457
*tūra?, ahd., st. F. (ō): nhd. Sorgsamkeit; ne. carefulness; Vw.: s. un-
turbil* 1, ahd., st. M. (a)?: nhd. Wirbelsturm, Sturm; ne. cyclone; ÜG.: lat. turbo N; Q.: N (1000); I.: Lw. lat. turbo?; E.: ? s. lat. turbo, F., Wirbelwind, wirbelnde Bewegung, Verwirrung; vgl. idg. *tu̯er- (1), *tur-, V., drehen, quirlen, wirbeln, bewegen, Pokorny 1100
turd 22, ahd., st. M. (a): nhd. Unkraut, Roggentrespe, Taumellolch; ne. weeds, bromegrass, wall-barley; ÜG.: lat. (agrestis)? Gl, (arundo)? Gl, (arundo agrestis)? Gl, avena Gl, (herba)? Gl, lolium Gl, zizania Gl; Hw.: vgl. as. durth*; Q.: Gl (765); W.: mhd. turd, st. M., Trespe, Lolch; vgl. nhd. (ält.) Turd, M., Lolch (Pflanzenname), DW 22, 1848; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 876b (turd); Son.: Sglr01 = Sankt Galler Sachglossare (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 299)
turi 61, ahd., st. F. (i) (ō): nhd. Türe, Pforte, Tor (N.); ne. door; ÜG.: lat. ancilla ostiaria (= daz wīb daz dero turo sah) O, (cardo) Gl, (fenestra) Gl, foris (F.) B, Gl, N, O, T, ianua Gl, I, MF, MH, N, O, T, (limen) N, ostium Gl, N, T, WH, porta Gl, regia Gl, MH, rima (= duruhgilāz turio)? Gl, (ruina)? Gl, valvae Gl; Vw.: s. faldil-, falzi-, himil-, hintar-, ubar-, tura; Hw.: vgl. anfrk. duri*, as. duru*; Q.: B, GB, Gl (765), I, MF, MH, N, O, OT, T, WH; I.: Lbd. lat. regia?; E.: germ. *dur-, F., Tür, Tor (N.); germ. *dura-, *duram, st. N. (a), Tür, Tor (N.); idg. *dʰu̯ē̆r-, *dʰur-, Sb., Tür, Tor (N.), Pokorny 278; W.: mhd. türe, st. F., Tür, Öffnung, Eingang; nhd. Tür, Türe, F., Tür, DW 21, 457; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 877a (turi); Son.: Sachglr = Sachglossar Hermeneumata (Vocabularius St. Galli) (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 913), TrA05 = Kölner alphabetisches Beda-Glossar (Köln, Dombibliothek XIX), TrT05 = Regensburger Vitenglossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14747), Wba02 = Samanunga (Wien, Österreichische Nationalbibliothek Cod. 162), st. F. (i, später ō)
turila 1, ahd., sw. F. (n)?: nhd. kleine Tür, Türlein, Hintertür; ne. small door; ÜG.: lat. posticum (N.)? Gl; Q.: Gl (1070); I.: Lüs. lat. ostiolum?; E.: s. turi
turilachan, ahd., st. N. (a): Vw.: s. turilahhan*
turilahhan* 2, turilachan, ahd., st. N. (a): nhd. Vorhang, Türvorhang; ne. curtain (N.); ÜG.: lat. (plurima) Gl; Q.: Gl (11./12. Jh.); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. turi, lahhan
turilī, ahd., st. N. (a): Vw.: s. turilīn
turilīn 15, turilī, turlīn, turlī, ahd., st. N. (a): nhd. Türlein, kleine Tür, Hintertür; ne. little door; ÜG.: lat. ostiolum Gl, postella Gl, posterula Gl, postica? Gl, posticium Gl, posticum (N.) Gl; Q.: Gl (Ende 8. Jh.); I.: Lüs. lat. ostiolum?; E.: s. turi; W.: mhd. türlīn, st. N., Türlein, kleine Öffnung, kleiner Eingang; nhd. Türlein, N., Türlein, DW 21, 466; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 877a (turilīn); Son.: Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX) (Ende 8. Jh.), TrA01 = Alphabetisches Reichenauer Bibelglossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX), TrT05 = Regensburger Vitenglossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14747), TrT08 = Reichenauer Bibelglossar Rf. (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC bzw. XCIX)
turiling* 1, ahd.?, st. M. (a): nhd. Hintertür, kleine Tür; ne. small door; ÜG.: lat. posticium Gl; Q.: Gl (14. Jh.); I.: Lüt. lat. posterula?, posticium?; E.: s. turi
Turingii, lat.-ahd.?, M. Pl.=PN: Vw.: s. Thuringi*
turipfāl* 2, turiphāl*, ahd., st. M. (a?, i?): nhd. Türschwelle; ne. threshold; ÜG.: lat. limen Gl; Hw.: s. durpilus*; Q.: Gl (11. Jh.); E.: s. turi, pfāl
turiphāl*, ahd., st. M. (a?, i?): Vw.: s. turipfāl*
turiscerdar*, ahd., st. N. (a): Vw.: s. turiskerdar*
turiskerdar* 1, turiscerdar*, ahd., st. N. (a): nhd. Türangel; ne. hinge (N.); ÜG.: lat. (postis) Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. turi, skerdar
turistal* 1, ahd., st. N. (a): nhd. Türpfosten; ne. door post; ÜG.: lat. postis N; Q.: N (1000); I.: Lüt. lat. postis?; E.: s. turi, stal
turistudil*, ahd., st. N. (a): Vw.: s. turistuodal*
turistuodal* 21, turistudil*, ahd., st. N. (a): nhd. Türpfosten, Schwelle, Vorhalle; ne. door post, threshold; ÜG.: lat. antes Gl, (limen) Gl, pastophoria? Gl, (posticum) (N.) Gl, postis Gl, postis ostii Gl; Q.: Gl (1. Viertel 9. Jh.); E.: s. turi; s. germ. *stuþila-, *stuþilaz, st. M. (a), Stütze, Pfosten; vgl. idg. *stā-, *stə-, *steh₂-, *stah₂-, *stāu-, *stū̆-, V., stehen, stellen, Pokorny 1004; W.: mhd. türestuodel, türestudel, st. N., st. F., Türpfosten; vgl. nhd. (ält.) Türstudel, M., Türpfosten, DW 21, 478; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 804b (turistuodal); Son.: MrT02 = Tegernseer Mischglossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14410), Tgl016 = Würzburger Glossen zum Alten Testament (Oxford, Bodleian Library Laud. lat. 92), TrT18 = Würzburger AT-Glossar (Würzburg, Universitätsbibliothek M. p. th. f. 3) (1. Viertel 9. Jh.)
turisūl* 2, ahd., st. F. (i): nhd. „Türsäule“, Türpfosten; ne. door post; ÜG.: lat. postis Gl; Q.: Gl (3. Viertel 8. Jh.); I.: Lsch. lat. postis?; E.: s. turi, sūl; W.: mhd. türesūl, st. F., Türpfosten; vgl. nhd. (ält.) Türsäule, F., „Türsäule“, DW 21, 477; Son.: Sachglr = Sachglossar Hermeneumata (Vocabularius St. Galli) (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 913) (3. Viertel 8. Jh.)
turiwart* 8, ahd., st. M. (a): nhd. „Türwart“, „Türwärter“, Pförtner, Türhüter; ne. doorkeeper; ÜG.: lat. (Charon) N, ianitor Gl, N, T, ostiarius (M.) Gl, T; Q.: Gl (765), N, O, T; I.: Lüt. lat. ianitor?, ostiarius?; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 877a (turiwart)
turiwarta* 2, ahd., sw. F. (n): nhd. „Türwärterin“, Türhüterin; ne. doorkeeper (F.); ÜG.: lat. ancilla ostiaria T, ostiaria (F.) T; Q.: OT, T (830); I.: Lüt. lat. ostaria?; E.: s. turi, wart, wartēn; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 877a (turiwarta)
turiwartāri* 1, ahd., st. M. (ja): nhd. „Türwärter“, Pförtner, Türhüter; ne. doorkeeper; ÜG.: lat. ianitor Gl; Hw.: vgl. as. duruwardāri*; Q.: Gl (Ende 8. Jh.); I.: Lüt. lat. ostiarius?; E.: s. turi, wartāri; W.: nhd. Türwärter, M., Türwärter, DW 21, 479; Son.: Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX) (Ende 8. Jh.)
turiwartil* 1, turwartil*, ahd., st. M. (a): nhd. „Türwärter“, Türhüter; ne. doorkeeper; ÜG.: lat. ostiarius (M.) Gl; Q.: Gl (11./12. Jh.); I.: Lüt. lat. ostiarius?; E.: s. turi, wartil
turlī*, ahd., st. N. (a): Vw.: s. turilīn
*tūrlīh?, ahd., Adj.: Vw.: s. *un-; Hw.: s. *tūrlīhho?
*tūrlīhho?, *tūrlīcho?, ahd., Adv.: nhd. rücksichtsvoll, sorgsam; ne. carefully; Vw.: s. un-
turlīn, ahd., st. N. (a): Vw.: s. turilīn
turmi? 1, ahd., Adj.?: nhd. aus Magdala stammend?; ne. the woman from Magdala; ÜG.: lat. (Magdalena) Gl; Q.: Gl (um 850); I.: lat. beeinflusst?
turn 4, ahd., st. M. (a?, i?): nhd. Turm; ne. tower (N.); ÜG.: lat. turris Gl; Hw.: vgl. anfrk. turn; Q.: Gl (12. Jh.); E.: s. germ. *turri, M., Turm; s. lat. turris, F., Burg, Turm, Kluge s. u. Turm; vgl. gr. τύρσις (týrsis), F., Turm, Burg, befestigte Stadt, befestigter Wohnsitz; wohl aus einer Mittelmeersprache entlehnt; W.: mhd. turn, st. M., Turm, Gefängnis; nhd. Turm, M., Turm, DW 21, 466 (Thurm)
*turna?, ahd., sw. F. (n): Vw.: s. umbi-
turnalōn 1, ahd., sw. V. (2): nhd. zerstören; ne. destroy; ÜG.: lat. excidere? Gl, excidio (= turnalōn subst.)? Gl; Q.: Gl (Anfang 9. Jh.); I.: Lsch. lat. excidere?; R.: turnalōn, (subst. Inf.=)N.: nhd. Zerstörung; ne. destruction; ÜG.: lat. excidio? Gl; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 877b (turnalōn); Son.: Wba01 = Wörterbuchglosse Abrogans (Paris, Bibliothèque Nationale lat. 7640)
turnalunga 1, ahd., st. F. (ō): nhd. Zerstörung, Vernichtung; ne. destruction; ÜG.: lat. excidio? Gl, excidium (N.) (1)? Gl; Q.: Gl (vor Ende 8. Jh.); I.: Lüt. lat. excidium?; E.: s. turnalōn, turnen?
turnāri* 1, ahd., st. M. (ja)?: nhd. Rächer, Zerstörer?; ne. revenger?, destroyer?; ÜG.: lat. vindex Gl; Q.: Gl (4. Viertel 9. Jh.); I.: Lsch.?, Lbd.? lat. vindex?; E.: s. turnalōn; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 877b (turnāri); Son.: Tgl059 = Darmstädter Eutychglossen (Darmstadt, Hessische Landes- und Hochschulbibliothek 739) (4. Viertel 9. Jh.)
turnella 14, ahd., st. F. (ō)?, sw. F. (n)?: nhd. Blutwurz; ne. bloodwort; ÜG.: lat. (ratilia) Gl, Thraciscus? Gl, tormentilla Gl, tornilla Gl; Hw.: s. figwurz?, frīwurz?; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lw. lat. tornilla?
turnen* 2, ahd., sw. V. (1a): nhd. lenken, wenden, bewegen, in Drehung versetzen; ne. turn (V.); ÜG.: lat. (regere) N; Q.: N (1000), PN; E.: germ. *turnan, sw. V., wenden, drehen; s. lat. tornāre, V., drechseln; gr. τορνεύειν (torneúein), V., drechseln, drehen; vgl. gr. τόρνος (tórnos), M., Zirkel, Schnitzmesser, Dreheisen; vgl. idg. *ter- (3), *terə-, *terh₁-, V., reiben, bohren, drehen, Pokorny 1071
*turni?, ahd., Adj.: Vw.: s. bi-
turnizza* 1, ahd., sw. F. (n): nhd. „Dürniz“, Gaststube, heizbares Zimmer, heizbarer Raum; ne. general room, heatable room; ÜG.: lat. caumata Gl; Q.: Gl (11./12. Jh.); I.: Lsch. lat. caumata?; W.: nhd. (ält.) Durniz, Dürnitz, F., Stube, geheiztes Gemach, DW 2, 1734
turra 4, ahd., st. F. (ō): nhd. Turm; ne. tower (N.); ÜG.: lat. turris Gl, T; Q.: Gl, OT, T (830); E.: germ. *turri, M., Turm; s. lat. turris, F., Burg, Turm, Kluge s. u. Turm; vgl. gr. τύρσις (týrsis), F., Turm, Burg, befestigte Stadt, befestigter Wohnsitz; wohl aus einer Mittelmeersprache entlehnt; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 877b (turra)
*turran?, ahd., Prät.-Präs.: Vw.: s. gi-; Hw.: s. *torran?; vgl. anfrk. durran*, as. durran*; E.: germ. *dursan, Prät.-Präs., wagen, sich erkühnen; idg. *dʰers-, V., angreifen, wagen, kühn sein (V.), Pokorny 259; s. idg. *dʰer- (2), *dʰerə-, V., halten, festhalten, stützen, Pokorny 252
turren* 1, ahd., sw. V. (1a): nhd. niederschlagen, anstürmen, aufstoßen, aufbrechen; ne. attack (V.); ÜG.: lat. arietare Gl; Q.: Gl (9. Jh.); I.: lat. beeinflusst?; W.: mhd. turren, sw. V., taumeln, stürzen
turri 6, ahd., st. N. (ja): nhd. Turm; ne. tower (N.); ÜG.: lat. turris Gl, N, NGl; Q.: Gl (Ende 8. Jh.), N, NGl; E.: germ. *turri, M., Turm; s. lat. turris, F., Burg, Turm, Kluge s. u. Turm; vgl. gr. τύρσις (týrsis), F., Turm, Burg, befestigte Stadt, befestigter Wohnsitz; wohl aus einer Mittelmeersprache entlehnt; Son.: Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX) (Ende 8. Jh.)
turritraga* 1, ahd., sw. F. (n): nhd. „Turmträgerin“, „Türmebesetzte“, Turmbewehrte; ne. carrying towers; ÜG.: lat. turrigera (F.) Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lüs. lat. turrigera; E.: s. turri, tragan
turrōn* 1, ahd., sw. V. (2): nhd. mit einem Turm versehen (= giturrōt); ne. furnished with a tower (= giturrōt); ÜG.: lat. turritus (= giturrōt) Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lüs. lat. turritus (= giturrōt); E.: s. turri; s. lat. turrītus, Adj., getürmt, mit Türmen versehen; vgl. lat. turris, F., Burg, Turm; vgl. gr. τύρσις (týrsis), F., Turm, Burg, befestigte Stadt, befestigter Wohnsitz; wohl aus einer Mittelmeersprache entlehnt
*turrōt?, ahd., (Part. Prät.=)Adj.: Vw.: s. gi-; Hw.: s. turrōn*
turs*, ahd., st. M. (i): Vw.: s. durs*
*turst?, ahd., st. F. (i): Vw.: s. gi-, foraur-, ungi-, ur-; E.: germ. *dursti-, *durstiz, st. F. (i), Kühnheit, Verwegenheit; idg. *dʰers-, V., angreifen, wagen, kühn sein (V.), Pokorny 259; s. idg. *dʰer- (2), *dʰerə-, V., halten, festhalten, stützen
*turstida?, ahd., st. F. (ō): Vw.: s. gi-
*turstīg?, ahd., Adj.: Vw.: s. gi-
*turstigī?, ahd., st. F. (ī): Vw.: s. gi-
*turstigōn?, ahd., sw. V. (2): Vw.: s. gi-
*turstlīh?, ahd., Adj.: Vw.: s. gi-
*turstlīhho?, *turstlīcho?, ahd., Adv.: Vw.: s. gi-
*turstōn?, ahd., sw. V. (2): Vw.: s. gi-
turtella 2, ahd., st. F. (ō?, jō?): nhd. Torte, Kuchen, gewundenes Gebäck; ne. tart (N.), twisted cake; ÜG.: lat. torta (F.) Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lw. lat. tortella?; E.: s. lat. torta, tortella
turtiltūba, ahd., st. F. (ō), sw. F. (n): Vw.: s. turtulatūba
turtula* 2, ahd., sw. F. (n): nhd. Turteltaube; ne. turtle-dove; ÜG.: lat. turtur Gl; Q.: Gl (4. Viertel 8. Jh.); I.: Lw. lat. turtur, turdella; E.: s. lat. turtur, turdella, M., F., kleine Drossel, Turteltaube; vgl. lat. turdus, M., Drossel; idg. *trozdos-, *tr̥zdos-, Sb., Drossel (M.) (1), Pokorny 1096; W.: s. mhd. turtel, st. F., Turteltaube; nhd. Turtel, F., Turteltaube, DW 21, 1904; Son.: Tgl01 = Sankt Pauler Lukasglossen (Sankt Paul, Stiftsarchiv 1/8) (4. Viertel 8. Jh.)
turtulatūba 20, turtultūba*, turtiltūba, ahd., st. F. (ō), sw. F. (n): nhd. Turteltaube; ne. turtle-dove; ÜG.: lat. turtur Gl, T, WH; Hw.: vgl. anfrk. durduldūva*; Q.: Gl, OT, T (830), WH; I.: z.T. Lw. lat. turtur, Lüt. lat. turtur; E.: s. tūba; s. turtula*; W.: s. mhd. turteltūbe, sw. F., Turteltaube; nhd. Turteltaube, sw. V., Turteltaube, DW 22, 1907; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 868b (turtulatūba)
turtulo* 1, ahd., sw. M. (n): nhd. Turteltaube; ne. turtle-dove; ÜG.: lat. turtur Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lw. lat. turtur?; E.: s. lat. turtur
turtultūba*, ahd., st. F. (ō), sw. F. (n): Vw.: s. turtulatūba
turtur 3, ahd., st. M. (a)?: nhd. Turteltaube; ne. turtle-dove; ÜG.: lat. turtur Gl, N; Q.: Gl (Ende 8./Anfang 9. Jh.), N; I.: Lw. lat. turtur; E.: s. lat. turtur
turwartil*, ahd., st. M. (a): Vw.: s. turiwartil*
Tuscani, ahd., st. M. Pl. (i)?=PN: Vw.: s. Tuskani*
Tuscanisc*, ahd., Adj.: Vw.: s. Tuskanisk*
Tusculāri, ahd., st. M. Pl. (ja)=PN: Vw.: s. Tuskulāri*
tusīg* 2, ahd., Adj.: nhd. stumpfsinnig, töricht; ne. dumb, foolish; ÜG.: lat. brutus Gl, hebes Gl; Q.: Gl (765); E.: germ. *dusiga-, *dusigaz, Adj., betäubt; vgl. idg. *dʰeu̯es-, *dʰu̯ē̆s-, *dʰeus-, V., stieben, wirbeln, blasen, hauchen, atmen, Pokorny 268; idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Hauch, Rauch, Pokorny 261
tusin* 9, ahd., Adj.: nhd. aschgrau, mattbraun, blassgelb, dunkel; ne. ash-grey (Adj.), dull brown; ÜG.: lat. furvus? Gl, (gilvus) Gl, (purpureus) Gl; Hw.: vgl. as. dosan; Q.: Gl (2. Viertel 9. Jh.); E.: germ. *dusna-, *dusnaz, Adj., braun, bräunlich, gelb; idg. *dʰeu̯es-, *dʰu̯ē̆s-, *dʰeus-, *dʰū̆s-, V., stieben, stäuben, wirbeln, Pokorny 268; idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wehen, wirbeln, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Rauch, Hauch, Pokorny 261; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 878a (tusin); Son.: Aglr01 = Regensburger grammatisches Glossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14456) (2. Viertel 9. Jh.), MrT02 = Tegernseer Mischglossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14410)
tusinīg* 2, ahd., Adj.: nhd. aschgrau, mattbraun, blassgelb; ne. ash-grey (Adj.), dull brown; ÜG.: lat. (gilvus) Gl; Q.: Gl (11. Jh.); E.: s. tusin
Tuskani* 1, Tuscani, ahd., st. M. Pl. (i)?=PN: nhd. Tusker (Pl.); ne. Tuscans; ÜG.: lat. Tusci Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lw. lat. Tusci; E.: s. lat. Tusci
Tuskanisk* 2, Tuscanisc*, ahd., Adj.: nhd. tuskanisch, tyrrhenisch, italisch; ne. of Tuscia, Italic; ÜG.: lat. (Ausonius) Gl, Tyrrhenus Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lw. lat. Tuscanicus; E.: s. lat. Tuscanicus
*tuskōn?, ahd., sw. V. (2): Vw.: s. fir-
Tuskulāri* 2, Tusculāri, ahd., st. M. Pl. (ja)=PN: nhd. Tusker (Pl.); ne. Tuscans; ÜG.: lat. Tusci Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lw. lat. Tusci; E.: s. lat. Tusci
*tussen?, ahd., sw. V. (1b): Vw.: s. bi-
tūsunt*, ahd., Num. Kard.: Vw.: s. dūsunt*
*tutar?, ahd., Sb.: Vw.: s. tutarei
tutarei 5, tuturei, ahd., st. N. (iz/az): nhd. Eidotter; ne. yolk; ÜG.: lat. meditullium Gl, vitellum Gl; Q.: Gl (3. Viertel 9. Jh.); E.: s. ei; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 243a (tuturei); Son.: Sglr01 = Sankt Galler Sachglossare (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 299) (3. Viertel 9. Jh.)
tuter* 1, lat.-ahd., Sb.: nhd. Dotter; ne. yolk; Q.: Urk? (4. Viertel 8. Jh.); E.: s. germ. *dudrō-, *dudrōn, *dudra-, *dudran, sw. M. (n), Dotter, Dotterkraut; s. idg. *dʰeudʰ-, V., wirbeln, schütteln, verwirren, Pokorny 264; vgl. idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Hauch, Rauch, Pokorny 261; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 1037b (tuter)
tutian 1, ahd.?, Sb.?: nhd. Galmei; ne. calamei; ÜG.: lat. (tucia) Gl; Q.: Gl (14. Jh.); I.: Lw. lat. tucia?; E.: s. lat. tucia?
tutokolbo*, ahd., sw. M. (n): Vw.: s. tuttokolbo*
tutta 14, ahd., sw. F. (n): nhd. Brustwarze, Zitze, Brust; ne. teat; ÜG.: lat. mamilla Gl, mamma Gl, papilla Gl, uber (N.) Gl; Hw.: s. tutto; Q.: Gl (3. Viertel 8. Jh.); E.: germ. *tut-, *tutt-, Sb., Zitze, Tutte; s. idg. *tata-, *tē̆ta-, Sb., Vater, Zitze, Pokorny 1056; W.: s. mhd. tutte, sw. M., sw. F., Brustwarze, weibliche Brust; nhd. (ält.) Tutte, F., Brustwarze des Menschen, Mutterbrust, Zitze, DW 22, 1946; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 878a (tutta); Son.: Sachglr = Sachglossar Hermeneumata (Vocabularius St. Galli) (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 913) (3. Viertel 8. Jh.), TrT01 = Salzburger Cura-Glossar (Sankt Florian, Stiftsbibliothek III 222 B), TrT09 = Salzburger Cura-Glossar II (Wien, Österreichische Nationalbibliothek Cod. 949), Wba02 = Samanunga (Wien, Österreichische Nationalbibliothek Cod. 162)
tutti 5, ahd., st. N. (ja): nhd. Brustwarze, Zitze, Brust; ne. teat; ÜG.: lat. mamilla Gl, mamma Gl, papilla Gl; Q.: Gl (11. Jh.); E.: germ. *tut-, *tutt-, Sb., Zitze, Tutte; s. idg. *tata-, *tē̆ta-, Sb., Vater, Zitze, Pokorny 1056
tuttilī, ahd., st. N. (a): Vw.: s. tuttilīn*
tuttilīn* 13, tuttilī, ahd., st. M. (a): nhd. Brustwarze, Brust, Zitze, Pünktchen; ne. teat; ÜG.: lat. mamilla Gl, mamma Gl, papilla Gl, uber (N.) Gl, (vitellum) Gl; Hw.: vgl. as. tuttili; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lüs. lat. papilla?; E.: s. germ. *tut-, *tutt-, Sb., Zitze, Tutte; s. idg. *tata-, *tē̆ta-, Sb., Vater, Zitze, Pokorny 1056; W.: mhd. tüttelīn, st. N., kleine Brustwarze; s. nhd. (ält.-dial.) Tüttel, N., Pünktchen
tuttilkolbo* 3, ahd., sw. M. (n): nhd. Rohrkolben, Bacchusstab; ne. cattail; ÜG.: lat. thyrsus Gl; Q.: Gl (12. Jh.); I.: Lsch. lat. thyrsus?; E.: s. kolbo
tutto 6, ahd., sw. M. (n): nhd. Brustwarze, Zitze, Brust; ne. teat; ÜG.: lat. mamilla Gl, mamma Gl, N, uber (N.) N; Hw.: s. tutta; Q.: Gl (2. Hälfte 8. Jh.), N; E.: germ. *tut-, *tutt-, Sb., Zitze, Tutte; s. idg. *tata-, *tē̆ta-, Sb., Vater, Zitze, Pokorny 1056; W.: s. mhd. tutte, sw. M., sw. F., Brustwarze, weibliche Brust
tuttokolbo* 2, tutokolbo*, tudokolbo*, ahd., sw. M. (n): nhd. Rohrkolben, Bacchusstab; ne. cattail; ÜG.: lat. thiasus? Gl, thyrsus Gl; Q.: Gl (nach 1172); I.: Lsch. lat. thyrsus?; E.: s. kolbo
tuttūnhoubit* 1, ahd., st. N. (a): nhd. Brustwarze; ne. teat; ÜG.: lat. papilla Gl; Q.: Gl (3. Viertel 8. Jh.); I.: Lüt. lat. papilla?; E.: s. tutta, houbit
tuturei, ahd., st. N. (iz/az): Vw.: s. tutarei
tuv..., ahd.: Vw.: s. tuf...; Son.: Sachglr = Sachglossar Hermeneumata (Vocabularius St. Galli) (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 913) (3. Viertel 8. Jh.)
tūvar*, ahd., Adj.: Vw.: s. tūfar* (1)
tūvarheit*, ahd., st. F. (i): Vw.: s. tūfarheit*
tūvarlīh*, ahd., Adj.: Vw.: s. tūfarlīh*
tuzzen* 1, ahd., sw. V. (1a): nhd. beruhigen; ne. calm (V.); Q.: O (863-871); W.: mhd. tützen, sw. V., beschwichtigen; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 878a (tuzzen)
twāl* 1, ahd., st. M. (a?, i?): nhd. Verzug, Zögern; ne. delay (N.); ÜG.: lat. mora (F.) (1) Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lbd. lat. mora?; E.: s. twelan; W.: s. mhd. twāl, st. F., st. M., Verzug, Säumnis, Zögerung
twāla* (1) 36, ahd., st. F. (ō), sw. F. (n): nhd. Zögern, Verzögerung, Verzug, Verweilen, Aufschub, Überdruss, Widerwille; ne. hesitation, delay (N.); ÜG.: lat. cunctatio N, mora (F.) (1) B, Gl, MH, N, T, mora (coepiscoporum) Gl, (peccatum)? Gl, taedium Gl; Q.: B (800), GB, Gl, MH, N, O, T; I.: Lbd. lat. mora?, peccatum?, taedium?; E.: s. twelan; W.: s. mhd. twāle, st. F., st. M., Verzug, Säumnis, Zögerung; R.: twāla tuon: nhd. sich verspäten; ne. be late; ÜG.: lat. moram facere T; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 879a (twāla); Son.: Tgl004 = Halitgarglossen im Ottoboni-Codex (Rom, Biblioteca Apostolica Vaticana, Ottob. lat. 3295), Wba02 = Samanunga (Wien, Österreichische Nationalbibliothek Cod. 162)
*twāla (2), ahd., st. F. (ō): Vw.: s. hant-
twālēn* 2 und häufiger, ahd., sw. V. (3): nhd. zögern, zaudern, verweilen; ne. hesitate, stay; ÜG.: lat. retardare N, tardare O; Q.: N, O (863-871); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. twāla (1), twelan; W.: s. mhd. twēlen, sw. V., verziehen (intr.), zögern
*twālīg?, ahd., Adj.: Vw.: s. twālīgo*
twālīgo* 2, ahd., Adv.: nhd. zögernd, langsam, mit Unterbrechungen; ne. lingeringly, slowly; ÜG.: lat. morose Gl; Q.: Gl (1. Viertel 9. Jh.); I.: Lüs. lat. morose?; E.: s. twāla (1); L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 879a (twālīgo); Son.: TrT13 = Murbacher alumnis-Glossar zur Benediktinerregel (Oxford, Bodleian Library Jun. 25)
twālisōn* 1, ahd., sw. V. (2): nhd. zögern; ne. hesitate; ÜG.: lat. (dissimulare) Gl; Q.: Gl (4. Viertel 9. Jh.); I.: lat. beeinflusst?; E.: s. twāla (1), twelan; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 879a (twālisōn); Son.: TrT06 = Sankt Galler Bibelglossar I (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 295) (4. Viertel 9. Jh.)
twāllīcho*, ahd., Adv.: Vw.: s. twāllīhho*
*twāllīh?, ahd., Adj.: Vw.: s. twāllīhho*
twāllīhho* 1, twāllīcho*, ahd., Adv.: nhd. zögernd, langsam, vorsichtig; ne. lingeringly, slowly; ÜG.: lat. morose Gl, suspense Gl; Q.: Gl (11. Jh.); I.: Lüs. lat. morose?; E.: s. twāla (1), līh (3)
twalm 10, dwalm, ahd., st. M. (a)?: nhd. Verwirrung, Bestürzung, Betäubung, Schlafkrankheit, Alraune?; ne. confusion; ÜG.: lat. brionia? Gl, excessus Gl, lethargus Gl, (Lethaeus) Gl, (mandragora)? Gl, (opium) Gl, somnus Gl; Hw.: vgl. anfrk. dwalm*, as. dwalm*; Q.: Gl (765), WH; I.: Lbd. lat. excessus?, opium?; E.: germ. *dwalma-, *dwalmaz, st. M. (a), Betäubung; s. idg. *dʰeu̯el-, *dʰu̯el-, V., trüben, wirbeln, Pokorny 265; vgl. idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Hauch, Rauch, Pokorny 261; W.: mhd. twalm, st. M., st. N., Betäubung, Ohnmacht, Schlaf, Qualm; nhd. (ält.) Twalm, M., Betäubung, DW 22, 1956
twalōn* (1) 14, ahd., sw. V. (2): nhd. sich verzögern, zögern, säumen (V.) (1), sich verspäten, stocken, verweilen, Widerstand leisten, hemmen, aufhalten; ne. delay (V.); ÜG.: lat. cunctari Gl, demorari Gl, immorari N, morari (V.) (1) Gl, morescere Gl, pigritari Gl, retardare Gl, tricare Gl; Vw.: s. gi-, int-; Hw.: vgl. as. dwalōn* (1); Q.: Gl (Ende 8. Jh.), N; I.: Lbd. lat. pigritari?; E.: germ. *dwalōn, sw. V., zögern, aufhalten, verzögern; idg. *dʰeu̯el-, *dʰu̯el-, V., trüben, wirbeln, Pokorny 265; s. idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Hauch, Rauch, Pokorny 261; W.: s. mhd. twalen, sw. V., zögern (intr.); Son.: Tglr Rb = großes Reichenauer Bibel-Glossar (Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. IC = XCIX) (Ende 8. Jh.)
*twalōn (2), ahd., sw. V. (2): Hw.: vgl. as. *dwalōn?
twālsuht* 1, ahd., st. F. (i): nhd. Lethargie; ne. lethargy; ÜG.: lat. lethargus Gl; Q.: Gl (10. Jh.); I.: Lsch. lat. lethargus?; E.: s. twāla (1), suht
*twāltī?, ahd., st. F. (ī): Vw.: s. gi-
twarōn*, ahd., sw. V. (2): Vw.: s. dwarōn*
twelan* 2, ahd., st. V. (4): nhd. betäuben, betäubt sein (V.), sich säumig zeigen, einschlafen, verweilen; ne. be stunned, tarry, fall asleep; ÜG.: lat. cessare Gl, sopire Gl; Vw.: s. *fir-, ir-, ur-; Hw.: vgl. anfrk. dwelan*, as. *dwelan?; Q.: Gl (765); E.: germ. *dwelan, st. V., verharren; idg. *dʰeu̯el-, *dʰu̯el-, V., trüben, wirbeln, Pokorny 265; s. idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Hauch, Rauch, Pokorny 261; W.: mhd. twelen, sw. V., weilen (intr.), zögern; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 878a (twelan); Son.: TrT01 = Salzburger Cura-Glossar (Sankt Florian, Stiftsbibliothek III 222 B), TrT09 = Salzburger Cura-Glossar II (Wien, Österreichische Nationalbibliothek Cod. 949)
twellen* 40, ahd., sw. V. (1a): nhd. verweilen, bleiben, zögern, zögern mit, zaudern, hemmen, hemmen in, hindern, jemandem nachstehen, zurückhalten, säumen (V.) (1), verzögern, versagen; ne. stay (V.), linger, hamper (V.); ÜG.: lat. (cedere) N, cessare Gl, deierare Gl, demorari Gl, N, differre N, (fremere) N, immorari Gl, N, manere N, morari (V.) (1) Gl, propagare Gl, remorari N, retardare Gl, N, tardare N, tarditate (= twellento) Gl, tricare Gl, venire (= ni twellen) N; Vw.: s. *bi-, gi-, int-, ir-; Hw.: vgl. anfrk. dwelon, as. *dwellian?; Q.: Gl (Anfang 9. Jh.), N, O; E.: germ. *dwaljan, sw. V., aufhalten, verzögern, zögern; idg. *dʰeu̯el-, *dʰu̯el-, V., trüben, wirbeln, Pokorny 265; s. idg. *dʰeu- (4), *dʰeu̯ə-, *dʰeu̯h₂-, *dʰuh₂-, V., Sb., stieben, wirbeln, wehen, stinken, schütteln, Dampf (M.) (1), Hauch, Rauch, Pokorny 261; W.: mhd. twellen, sw. V., verzögern (tr.), aufhalten, plagen, weilen (intr.), zögern; R.: twellento, (Part. Präs.=)Adv.: nhd. säumend; ne. tarringly; ÜG.: lat. tarditate Gl; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 878b (twellen); Son.: MrT01 = Regensburger Mischglossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14747), Tgl001 = Freisinger Cura-Glossen (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 6277), Wba03 = Affatim-Glossar (Oxford, Bodleian Library Jun. 25)
twellento*, ahd., (Part. Präs.=)Adv.: Vw.: s. twellen*
tweran*, ahd., st. V. (4): Vw.: s. dweran*
twerg* 11, ahd., st. N. (a): nhd. Zwerg; ne. dwarf (N.); ÜG.: lat. codrus? Gl, (comicus) (M.) Gl, (homunculus) Gl, nanus Gl, pumilio Gl; Vw.: s. gi-; Hw.: vgl. as. *dwerg?; Q.: Gl (vor 882?); I.: Lbd. lat. comicus?, homunculus?; E.: germ. *dwerga-, *dwergaz, st. M. (a), Zwerg; s. idg. *dʰu̯ergʰ-, *drugʰ-, Adj., zwerghaft, verkrüppelt, Pokorny 279?; W.: mhd. twërc, st. N., Zwerg; s. nhd. Zwerg, M., Zwerg, DW 32, 1095; L.: Seebold, Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes 2, 879a (twerg); Son.: TrT48 = Regensburger Donat-Glossar (München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14846)
*twergilīn?, ahd., st. N. (a): nhd. Zwerglein; ne. little dwarf; Vw.: s. gi-
*twolan?, ahd., (Part. Prät.=)Adj.: Vw.: s. ir; Hw.: s. twelan*
*twolo?, ahd., sw. M. (n): Vw.: s. gi-
*Tyri?, ahd., st. M. Pl. (i?): Hw.: vgl. as. Tyri*