[31]

[A. Stadtrecht von 1303/08.]

[Eingangsformel.]

In nomine sancte et individue trinitatis amen. Omnis sapientia a deo est. Sapientia vincit malitiam. Initium sapientie timor domini. Iuste iudicate filii hominum. Spernite iniquitatem et operamini iustitiam. Qui diligit iniquitatem odit animam suam. Eadem mensura, qua mensi fueritis, remetietur vobis. Munera nolite concupiscere: divitie si affluant, nolite cor apponere. Munera excecant oculos sapientum et mutant verba iustorum. Munera impius accipit, ut pervertat iudicium.

[Datierung.]

Anno domini millesimo tricentesimo tercio sequenti die Andree apostoli inchoatus est iste liber iustitie Bremensis civitatis.

[Register.]

I.

Dhit is dhat erste anbeghin dhes stades boke van Bremen, dhar ere recht steyt an bescreven.

1. An then namen dhes vaderes.

2. Schelet twe borghere.

3. Wor twe lude tho semene komet.

4. Sterft enes borgheres wif.

5. Sterft vader unde moder.

6. Swelic man erven heft.

7. Hevet en vrowe enen man.

8. Swelic borghere sunder wif is.

[32]

9. Hadde en man kindere unde nen wif.

10. So welic man ofte vrowe.

11. Ware eyn borghersche binnen user stat de kindere hadde.

12. Na dessen daghe scal nen man to boden.

13. Nen man scal kopen noch vorkopen in user stat molenstene.

II.

Van notwere.

1. Nodeghet en man en wif.

2. Tut en man en metset.

3. Toghe och en man en metset.

4. Tut en gast en metset.

5. We enen borghere knuppelet.

6. So welich borghere dhen anderen scleyt to den oren.

7. So wur en borghere enen anderen borghere sprict in sin ere.

8. So we enen vredhelosen man.

9. Scheleden borghere under twischen.

10. Vorwete ienich borghere eneme anderen borghere.

11. So wes hus man ofte vrowen.

12. So welic borghere dobelet.

13. So welic sworne enen valschen tuch ledde.

14. So welic borghere oc, the nen sworne were.

15. So welic man ene dhuve dede.

III.

Dhit is dhat erste stucke van dhen statuten.

1. Dho na godes borde.

2. So welic borghere sic vorveyt in sime knechte.

3. Scheleden oc maghe under twischen.

4. So welic borghere ofte borghersche.

5. Nen borghere ofte borghersche.

6. Dhar ne scal nen beckere veyle browen.

7. Dhe ratmanne dhe ne scolen nicht lenen utes stades camere.

8. Dhe ratmanne ne scolen nemene laten untfan in that spittal.

9. Dhe ratmanne noch nen man.

10. Nemen scal leggen holt uppe dhe slacht.

[33]

11. Nemen scal berneholt.

12. Nemen scal kopen berneholt.

13. Nemen scal dhes stades weydhe enghen.

14. So welic borghere hevet ene brutlicht.

15. So welic borghere ether borghersche hevet en kint.

16. So wanne oc dhe vrowe an kerken gheyt.

17. So we wel eken buwen.

18. Brechten oc gaste eken.

19. So welic man koren wert in then rat.

20. So we oc van dhen ratmannen wert tho kemerere koren.

21. Dhe ratmanne dhe ne scolen nenen dach gheven.

22. So welic man sine burscap winnen scal.

23. Nen borghere ne scal eken ladhen.

24. So we ene use borgherschen.

25. Na dessen daghe scal nen borghere kopen.

26. Nement scal kopen buten dhen doren.

27. Wor en vader vanme sone delen wel, dhe scal to voren hebben al sin ingedome.

28. Worde ienich use borgere rovet, he si arme edher rike.

29. So we se en hus wint gegen usen borgere, he si wif eder man.

30. So we koft renthe idher tins in wicbelede.

31. Neman scal leghen berneholt bi de wesen.

32. Dat uses heren recht unde des stades.

33. Nen ammetman scal veyle bruwen.

34. Nen man noch vrowe scal hebben meyr to ener brutlach.

35. Dar ne scal nen man noch vrowe geven to vadderpenninge mer.

IV.

Hir beghinnet dhe menen ordele.

1. Wot claghe kumt vor richte.

2. So we sic wedher dhen anderen vorredhede.

3. So we dhen anderen set en perd tho pande.

4. Sculdeghet en dhen anderen umme ghelt.

5. Borghet en man dhen anderen vor richte tho bringhene.

6. Swor en claghet binnen ver banken umme erve.

[34]

7. Swe den anderen sculdeghet mit ener slichten claghe.

8. Swe den anderen borghet buten vorworden.

9. Nen gast ne mach enen borghere.

10. Nen gast ne mach tughen up enen borghere.

11. So wor en gast koft wedher enen gast.

12. So welic borghere ether welic gast enen kop.

13. Iewelic vrowe the mach wol betughen eres echten mannes sculde.

14. So wes en vrowe bekent binnen ver benken.

15. Nen vrowe ne mach enen man vortughen.

16. So wor en herstrate is binnen user stat.

17. So welic borghere sculdich is enem borghere.

18. Oc ne mach neman dhen anderen bereden.

19. Neman ne mach setten wicbeledhe.

20. So wor en man sculdich is unde erve heft.

21. So wor en borghere eneme anderen borghere edher enem gaste sculdich is.

22. So wor en man dhen anderen beclaghet vor gherichte umme ghelt.

23. Nen man ne mach setten wicbelde, he ne dot vor dhen ratmannen.

24. Nen men mach wicbeldhe kopen.

25. Dhe voghet is weldich enes ordeles to vraghende.

26. So welic man tughe leed, ther mer sin wan twe.

27. So welic pape belent is.

28. So we en hus hevet, dhar van druppe.

29. So wat schut twischen usen borgheren buten Bremen.

30. So welic man swinehor utdreghen let.

31. So wur en then anderen beclaghet binnen ver benken.

32. En borghere mach tughen uppe enen gast.

33. So weme beclaghet binnen ver benken.

34. Swor en pape kumt vor mines herren voghet.

35. Swe dhen anderen vorclaghet vor mines herren voghet umme quic.

36. So wor en man eneme ammetmanne deyt sin got.

37. So we bekumberet, also en recht is, perdhe idher quic.

[35]

38. Koft en vleshowere quic.

39. So we enen wilkore deyt weder dhen anderen.

40. So wor en man borghet en dhinc vor richte.

41. Swor twe tho samene komet an echtscep.

42. Swor en man edher en vrowe sterft.

43. Swor borghere sin dhe en wicbeledhe hebbet to semmene.

44. Swor en claghe kumt binnen ver benken.

45. Swor en knecht utte sines herren dheneste geyt.

46. Nen pape idher vrowe ne mach nemende vortughen.

47. Swor en borghere edher en borghersche beclaghet wert.

48. Dhar ne mach nemene binnen ver benken.

49. Swe dhen anderen deyt varunde have, dhar se beyde.

50. So wor en man wert ghewundet bi slapender dhet.

51. Heft en borghere pande an sinen weren.

52. Swor en borghere ofte borghersche kumt binnen ver.

53. So weme en erve besterft dhe erven heft.

54. Dhar ne mach neman mit worden.

55. Dhar ne mach nen unechte sone.

56. So wellic man beclaghet wert binnen ver benken, dhat he hebbe sproken.

57. So wor en borghere worde vanghen.

58. Swor en bedherve man ifte vrowe heft enen sone.

59. Swe dhen anderen sculdeghet umme vracht.

60. Swor en dhen anderen sculdeghet binnen ver benken um en erve.

61. So wellic man ankumt swin idher ander quic.

62. Swor en borghere sculdeghet dhen anderen um ene druppen.

63. Swor en buwen idher graven wil.

64. Swor en man uppe enen warent thut.

65. Swe vele sake to dhen markete brinct.

66. Sculdeghet en borghere enen gast.

67. Wolde oc en unse borghere scult gheven dhen voghede.

68. So we sin erve verkopen wil.

69. So wor en man verdhinghet ofte verkoft.

70. So we sin erve vorhuret it si an husen.

71. So welc man ene vedhe hevet sunder en borghere.

72. Herberghet en man lude.

73. Dhe handadighe dhat is, so wor en man mit.

[36]

74. So we over dhen anderen dach, ofte over dhen dhridden.

75. So wat en man roveren ofte theven afiaghet.

76. En dhef dhe mit ther dhuve begrepen is.

77. So welic kersten man ofte wif dhe unghelovich is.

78. Wer en man gheslaghen, dhat he legherachtich wert.

79. So welc man dheme anderen deyt sin got to holdende.

80. So wan en unse borghere binnen dhesser stat vredhelos.

81. So welc man dhen anderen an sin achte bedet.

82. Leghet en man seec, unde is he sculdich.

83. So welc man sinen knecht verdrift er rechter tit.

84. Eyn iewelc minsche dhe dhenet.

85. So welc knape wif nimt.

86. So welc knape an uses borgheres dheneste is.

87. Is en man in enes mannes dheneste.

88. Vor dhuve unde vor morth unde vor rof.

89. So wor en man dhes anderen got beset in desser stat.

90. It ne scal neman uses borgheres got besetten.

91. Ghift en man dheme anderen scult umme ghelt.

92. So we scult vorderet up enen man dhe nicht ghelden ne mach.

93. Vmme lende penninge.

94. Sprake en man dheme anderen quat.

95. Velle en hengelrode ofte holt.

96. En knecht dhe ne mach sines herren got.

97. So wor en man uppe dhen anderen claghet.

98. So welc man dheme anderen lenet sin perth.

99. So we dhes anderen swert oder cleth.

100. So wor en ruchte scut in dher stat. Hic incipit II. numerus.

101. Dhe voghet scal horen vor rechte twier manne wort.

102. So wor en man gheyt na enes mannes wive.

103. So wor en man dhen anderen sculdeghet umme scadhen, unde bekent he dhes scadhen.

104. So wor en man bi slapender dhet varet uter stat.

105. So we sin got deyt enen ammetmanne to makende.

106. So we sime gast scult ghift umme kost.

[37]

107. So wor en quic lethich lopt upper strate.

108. So wor en waghen uppe dher strate varet.

109. So wor en man dheme anderen sculdich is tho eneme daghe.

110. Dhat wif ne scal men nicht wisen.

111. So wor twe en erve tho semene hebbet.

112. So wor en unse borghere is ane wif.

113. So welc unse borghere wil hebben enen scepel.

114. So we vor richte boden wort dhe scal.

115. So we se koft hevet renthe in enem erve.

116. So we se en scip wint edher huret gegen dhen anderen.

117. Kumt en clage vor dhen voghet binnen ver benken.

118. So wor men gut vint uppes koninges herstrate.

119. So wor en use borgere sterft dhe to sinen iaren komen is.

120. So we dheme anderen deyt en perd in sine hode.

121. It ne mach nen unechte sone herewede upboren.

122. Sculdeget en gast unsen borgere umme sculde.

123. So wor en borghere idher borghersche beclaget wort umme gelt, dar rente mede koft si.

124. Sterft user borgere wellic, dhe maghe ider dhe vrint.

125. Nen knecht idher megedike mach sic vorredhen.

126. Drige inme iare scal wesen echte dinc.

127. So wor twe eder meyr mit semender hant.

128. Sweme eyn herwede besterf.

129. Swelc unse borghere mach vorkopen sine veylen sake.

130. Swelc use borghere sic underwint kindere.

131. Swe den anderen vorkoft eyn perd.

132. Swe den anderen lenet eyn pant.

133. Nimt eyn man sinen echten dach.

134. Swe se wint eyn schip to der se.

135. Swe sin antal sines gudes unwechghift.

136. Worde eyn minsche slaghen binnen enes mannes were.

137. Do na godes bort waren ghegan dusent iar.

138. Swor eyn user borghere eyn erve vorhuret.

139. Swelc man sin scip vordeyt van user stat to der se.

140. Nen bruwere ofte nen beckere scal mer swin.

[38]

141. Nen beckere scal silves man werden.

142. Nen beckere scal oc des ammetes vortigen.

143. Eyn iewelic beckere scal hebben in allen tiden.

144. Nemen scal middelbeyr bruwen.

145. Nemen scal kopen um beleckeden sey.

146. De ratman unde de wisesten sintdes to rade worden.

147. Swor twe borghere scelet de sint binnen twintich iaren.

148. Swor eyn gherende wort enen borghe sent.

149. Swelc man beclaghet wert vorden voghede umme duwe.

[Text.]

I.

["Stadtbuch".]

I 1.

An then namen thes vaderes unde thes sones unde thes hileghen ghestes amen. Tho na godes bort ghegan waren thusund iar threhundert iar unde twe iar, an theme dridden iare thes naghesten daghes sint Andreas, tho wurden the ratmanne: har Arnold van Harpstede, her

Jüngste Novellenschicht.

I 1 alpha.

Anno domini MoCCCo octuagesimo secundo in vigilia palmarum omnes et singuli proconsules et consules civitatis Bremensis unanimiter et concorditer propter utilitatem et profectum civitatis Bremensis fecerunt et statuerunt quoddam statutum de duabus liberis nundinis forensibus in civitate Bremensi perpetuis temporibus duraturum, prout ex tenore cuiusdam littere sigillate pro tunc ad diversas partes extraneas dominos civitates opida et terras misse, cuius copia subsequitur, plenius continetur et est textus:

Vorsten, heren, ghestlik unde werlik, ritteren, knapen, steden, wicbelden unde allen guden luden, de dessen bref zeed unde horet

[39]

Conrad van Verden heren Conradis sone, her Godeco Frese the iunghe, her Iohan Nackevethele, her Roolf van Lese, her Henric Doneldey, her Willekin Iuchals, her Henric Haverbeckere, her Henric van Hileghenthorp, her Conrad van Haren, har Siverd Doneldey, her Iohan heren Reymeres, her Henric Iuchals, her Meynward, thes to rade mitter menen stad, dhat se wolden ere recht bescriven, also alsed eweliken scolde bliven to holdende al ghelike them armen alse them riken. Dhar hebbet the ratmanne unde the mene stad sesteyn man, ut ieweliken verdel vere: heren Gotscalken Vresen, here Hert-

Jüngste Novellenschicht.

lezen, den enbede wy, raedmanne der stad tho Bremen, unsen denst, de unse vrend zynd, unde do et wytlik unde openbare, dat wy ghezet hebbet twe vrye markede, de tho ewyghen tyden wezen scolet in unser stad alle iar tho twen tyden; yewelk schal waren achte dage, alzo dat de ene market scal anstaen veerteynacht na pyngesten, dat is de negeste sundach na des hilgen Lichames dage, unde varen achte umme, unde de andre market scal anstaen an zunte Dynonisy dage unde waren achte dage umme. Unde de wyle dat desse markede waret, so mach we ze wel bynnen unser stad want snyden unde andre have unde kopenschup, allerleye de he darbrynght, kopen unde vorkopen. Unde al de ghene de bynen dessen markeden bynnen unze stad komet, de scolet dar velich wezen, unde de velicheyt scal ok varen bynnen unser stad achte dage vor yewelkem markede unde achte na, id en were dat de velicheyt we vorbreke bynnen unser stad, edder bynnen unser stad vorvestet were. Ok spreke wy uthe desser velicheyt unze openbare vyande: kerkenbrekre, mordre, velschere, deve de myd dem openbaren schyne erer undaet begrepen vorden in unser stad, unde de unze borgere doet gheslagen unde vangen hebbet, dat nycht bezunet is. Des bidde wy denstliken, dat gy desse vorscrevene stucke iuwen underzaten unde borgeren kuondegen unde wyttilik unde openbare maken unde vordren de ghene, de desse vorscrevene markede zuoket, dat wille wy vordenen. To ener betuginge desser vorscrevener stucke so hebbe wy unser stad secretum to rugge drucket upp dessen bref. Datum anno domini MoCCCoLXXXIIo in vigilia palmarum.

[40]

ghere van Verden, heren Eylarde Wimanne, heren Boydeken Bullen, heren Henrike van Hamborch, heren Thiderike van Hasberge, heren Iohanne Iuchalse then iunghen, heren Hillewarde van Arsten, heren Iohanne van Haren, heren Alexandere van Nienborch, heren Iohan van ther Vechte, heren Alberen van Swulghen, here Iohanne heren Roolves sone, heren Bernarde van Hiddigwerden, heren Iohan then langen van Beversten, heren Fretherike vruwen Odilien, thesse sesteyn man hebbet dhat ghesworen mitten ratmannen unde mitter menen stat, ordele unde al recht mitten ratmannen to vindende unde to bescrivende unde thar bi eweliken to blivende. Also wolde dhat ienigh man wetherstan hemliken ofte oppenbare, dhat se scolen weren, rike unde arme, mit live unde mit gode, also also se hebbet ghesworen. Brec oc ienich man thesse recht the hyr bescreven stad ether bescreven werthet, the merren ether minneren, the rike ether the arme, then broke scolden the ratmanne al vortheren, al opnemen, nene gnadhe don unde nicht wethergheven. Thesse broke scolen the ratmanne utvortheren binnen naghesten verteyn nachten, the se dat vresket. Men scal oc iewelken broke tughn vor then ratmannen, also bi them broke bescreven steyt. Ne wolde oc the ghene the den broke hadde ghedan thes nicht umberen, so scolden the tughe vor then ratmannen en vortughen, dhar he ieghenwerdich were. Thesse wilkore unde thesse settinghe the scolet unses herren richte nich minneren.

I 2.

Schelet twe borghere, dhar twist van comen mach, unde cumt darto en ratman ofte twe, ofte en olderman ofte twe, the scolen unde the moghet em dhen vrethe beden bi sestich punden; unde the ratmanne ofte the oldermanne the scolen oppe dher stede dhen anderen ratmannen unde then oldermannen enen boden senden. Unde the ghene the dhar schelet hebbet, the scal men to hant to ghisele leggen; mer wil the ghene the ghehonet ofte sered is comen to theme naghesten

[41]

richte vor mines herren voghet, unde nemen dhar beteringhe umme sine honet ofte sine seret na dhes stades rechte, unde spreken dar, dhat he mitter beteringhe got vrent wille wesen thes ghenen the ene honet ofte seret hevet, dhen ne scal me nicht leggen. Wared oc also, dhat sic dhesse twe althus nicht vorevenen ne mochten, so scal men se to ghisele leggen, doch also, dhat the ghene the honet ofte sered is allene ligge, unde the ene honet hevet ofte sered mit sic anderen the eme the nagheste si, unde the scolen liggen enen manet, doch also dat mallic kese to leghere binnen sinen hus ofte buten binnen Bremen, wor he leveste wil. Kunnen se sic nicht vorevenen binnen theme manethe, so scal me mallike enen to leggen the eme the nagheste si, echt ene maneth. So wanne the umme comen is, kunnen se sic noch nicht vorevenen, so scal me echt er ieweliken enen to leggen the eme the nagheste si, unde the scolen dhen also lange liggen, wante se sic vorevenen. So we oc thesse settinghe brect, unde also dicke also he se brect, also dicke scal he gheven twintich pund, wert he thes vortucht mit twen svorenen. Dhe ratmanne scolen oc, so wanne se aldhus dane schelinghe vreschet twischen eren borgheren, besenden eres naghesten maghe dhen dhat legher boren mach, unde beden malliken bi twintich punden, dhat se van Bremen nicht ne scheden, er the schele vorevenet si. Sint oc the me to leggen scal like na van vader unde van moder, so scolen the van thes vader weghene sint liggen unde the eldesten, unde mallic scal io old wesen twintich iar ofte dhar boven. Wurde dhar oc schele an dheme oldere, dhat scolde stan uppe dhes vader unde ther moder eyth. Ne ware thar oc noch vader noch moder, so scolet stan uppe ther naghesten vrund eyth. Is id oc also dhat der maghe umbrect bi ther enen side, er scal umbreken bi ther anderen. Waret oc also dhat thesse schele binnen enen halven iare nicht vorevenet ne wurde, so scolen the ratmanne unde the oldermanne dhat vorevenen bi eren edhe, so se likest moghet. Ne conden oc the ratmanne unde the oldermanne ther eveninghe nicht over en teen, so scolden se ut iewelkem verdel besenden ver man, the oldesten unde the wisesten the to rade pleghet to ganden, the scolen then ratmannen unde then oldermannen the schelinge helpen vorevenen, alse

[42]

aller rechtes moghet, bi ereme ethe; unde then eth scolen se sweren, er se sec dhar sake mitten ratmanne unde mit dhen oldermannen underwinden. Waret oc also dhat er ienich dher sakewolde dhat nicht uppe se laten wolde, so scolen eme the ratmanne unde the oldermanne beden bi viftich marken, dhat he dhat uppe se late; vorsete he dhat bot dre daghe, se scolen eme sinen broke wis maken laten mit panden ofte mit penninghe; unde so scal men dhat eme echt beden bi viftich marken; vorsete he dhat bot echt dre daghe, so scal me don also to dhem ersten male unde beden eme to theme dhridden male bi viftich marken; unde vorsete he echt dat bot, so scal men ene kummeren also langhe, wante het uppe the ratmanne unde oppe the oldemanne late unde uppe the sesteyne the dar vore to ghesworen hebbet. Thesse sesteyne scolen like woldich wesen mitten ratmannen unde mitten aldermannen thesse schele to evenende, unde scolen the io evenen binnen naghesten achte daghen.

Mittlere Novellenschicht.

I 2a.

Dor nuttecheyt der menen stat sint de ratman des to rade worden, dat se des nicht ne willet, dat ienech use borgere rineschen win lopen late ane de ratman, de in deme iare sittet, to des stades bihof. Wel oc en gast rineschen win lopen laten, den scal he upsteken na rade der ratman; de gast schal oc dat sveren, dat nin use borgere mit eme del edder cumpanye hebbe in deme wine. So we dit breke, unde also dicke he dit breke, dat schal he beteren der stat mit vif marken unde den win tovoren hebben vorloren.

Jüngste Novellenschicht.

I 2 alpha.

Dor menegherhande scele, de wente in dese tyt vor de ratman komen is umme tholegher, sint de ratmanne des endrachtichliken over en gheworden: weme na desem daghe mer tho lecghen scal, deme scal men tho lecghen sinen neghesten; sint ok twe like na van vader unde van moder, so scal men den eldesten tho lecghen.

[43]

I 3.

Wor tve lude to semmene komet, man unde vrowen, an echtscep, unde kindere winnet, so wellic ere er stervet, dhe beerft dhen anderen. Sterft dhe man aller erst, unde holt sek dhe vrowe wol unde erlike na eres mannes dodhe, dhe vrowe scal mit eren kinderen vrileken sitten an erve unde in allen gode. Wel se oc enen man nemen, so mach se mit dheme dele dhes erves unde dhes godhes, dhe er thoboren mach van eren kinderen, enen man nemen. Dhe vrowe dhe scal del nemen alle dhes erves unde dhes godes, dhar enboven al ere cledere, linen unde wullen, kolten, unde cussine, unde bedde, unde lakene; dhar scal se ere kindere afhandelen also, alse er ere wised. Heft the vrowe enen sone the to sinen iaren comen is, unde eschete then sinen deel thes godes unde erves, behaghet ed sinen vrunden unde sinen maghen, he scal nemen sinen deel, unde ne scal the anderen kindere an erme dele eres erves unde eres godes nich hinderen ofte nich anverdighen. Heft te vrowe ene dochter, the also verne comen is dhat se enen man nemen mach, dher scal men na erer vrunde rade gheven eren deel, oppe that men se thast erlekere beraden moghen. Dhe kindere the oc mitter moder blivet unghedelet, dhe beervet malicht then anderen, the moder then kinderen, unde the kinder ther moder, the unghedelet sin.

Jüngste Novellenschicht.

I 2 beta.

Anno domini MoCCCoLXX. do wurden de rad van Bremen mit der wittecheyt des to rade, dat neen man schal vele lopen laten wyn bynnen Bremen ane korten wyn, behalven de wynmestere de de rad darto zet heft. Were aver dat ghaste wyn vele brachten, den de wynmestere nicht kopen wulden noch en kunden, den moghet de ghaste upsteken na rade des rades unde den lopen laten, unde dar en schal neen unser borghere del ofte kumpenye mede hebben in den ghaste wyne. Were dat dat ihement breke unde des vortughet wurde mit twen borgheren ofte wurde he dar umme schuldechet unde wulde he dar nicht vore sweren, also dicke also he dat breke, also dicke scal he dat beteren dem rade mit vif Bremer marken.

[44]

I 4.

Sterft enes borgeres wif, the man the scal vrileke mit sinen kinderen sunder ieneghe herscop besitten sin erve unde sin got. Mer levede dhe man unrechliken, dat he sin erve unde sin got unde siner kindere unnutteliken tobringgen wolde, the ratmanne user stat, unde ther kindere vrint, unde sine vrint, the scolen ene manen, dhat he thes vortige; unde ne deyt he thes nicht, so scolen the ratmanne mit sinen vrunden unde mit ther kindere vrunde eme gheven sinen deel thes erves unde des gudes; dat ander scolen se then kinderen truweliken holden. Nemt oc en man na sines wives dothe en ander wif, unde wint se kindere van eme, sterft dhe man, dhe vruwe mit eren kinderen, the se van eme hevet, unde mit eres mannes ersten kinderen the umberaden sin, the scolen nemen liken deel in erve unde an gode, dhar ne si en ander underschet ane maket, dhat men bewisen moghe mit hantvestinghe ether tughen moghe mit sworenen. Is ed oc also dhat dar mannegot is ether thenestmannegot, dhar scal et ummegan, also en recht is vor dan heren. Sterft the leste vrowe, unde beholt the man dhat lif, unde sin the kindere, beythe de ersten unde the lesten, beraden, unde sterft de man darna, de erste kindere mit den lesten the scolen dat erve unde dat got like delen, went se like na sint unde like hemlich.

I 5.

Sterft vader unde moder, unde sin ere echten kindere the se to semine hadden, beythe man unde vrowen, beraden, the scolen dat erve unde dat good like delen. Is dar oc lengud ether thenestmannegud, dar scale ummegan, also en recht is vor then herren.

I 6.

Swelic man erven heft, the mach bi sime sunden live ether in sime sucbedde wech gheven sinen del, the eme toboren mach, von alle sime gode, swor he wil. Is he oc sunder wif unde sunder kindere,

[45]

so mach he al sin gud dat he mit sinem arbeythe ghewunnen heft gheven, so wur he wil.

I 7.

Hevet en vrowe en man, unde wert se sec, se mach gheven dre stucke van eren besten cledhere, wor dat se wel, mit allen dinggen also, alse se dregen hevet, sunder bratsen, went men the afspannen mach. Were dat oc also dat ere elderen ether ere vrunt ere noch cledhere gheven scholden, the mach se gheven liker wis also se se dreghen hadde. These ghifte moghet tughen gheystlike lude, man unde wif.

I 8.

Swelic borghere dhe sunder wif is, edher vrowe sunder man, dhe moghen an eren suchtbedde kese twe betherve man, so welicke se willet, the mitten rechten vormunde vrige wolt hebben van allen eren gode to donde unde to latene; dhat scolen borghere wesen, also dat the vormund sunder eren rat nicht ne do an den kinderen unde an deme gude, mer dhat se dat god den kinderen truwelike to semene holde. Thesse vormunde, de corenen mit tem borenen, scolen vormunde bliven then iuncvrowen, went se to vifteyn iaren comen, unde ther knechte to achteyn iaren. So welich oc dhesser vormunde, the gheborene ofte ghecorene, ther kindere ienich berede binnen thessen iaren ther vormundischop ane ther anderen willen, the scal gheven der stat twintich marc, unde them vorsmaden vormunde twintich marc.

I 9.

Hadde en man kindere unde nen wif, ofte en vrowe kindere unde nenen man, unde the kindere unmundich weren, unde storve the goighes dothes, also dat se nemende to theme rechten vormunden

[46]

ghecoren hadden, so scolen the ratmanne binnen naghesten verteyn nachten, the se dhat ghevreschet, twe bethereve man dar to setten, the mit theme rechten vormunde ther kindere gut truweliken bewaren, dhat ed nicht vorbistered ne werthe,

I 10.

So welic man ofte wrowe the use borghere si sterft sunder kindere, sunder brothere, sunder sustere, the naghesten maghe van gewether siden, beythe van vader unde moder, liker bord unde liker machscop, scolen dhat gud like delen.

I 11.

Ware en borchershe binnen huser stat de kindere hadde mer den en, unde de kindere van er delde, unde geve iewelic kint sinen del, unde gewelic kint bisitte mit sinen dele, sturf der kindere ienich, dat erft up de moder.

I 12.

Na dessen daghe ne scal men nenen man to boden in den ver verdendelen user stat ofte to stades lopere untfan de echte wif heft. Wolde och desser boden welch ofte desse lopere sich beteren, also dat he echte wif neme de ne scolde na der tit nen bode user stat ofte lopere wesen.

[47]

I 13.

Nen man scal copen noch vorcopen in unser stat molenstene mer dhe ratmanne unde dhe ghene de dhe ratmanne dartho voghet. Sve dhit bricht, dhe scal gheven dhen ratmannen teyn march, dartho de molenstene dhe coft eder vorcoft hevet. Dhe ghene dhe van dheme radhe dartho werdet gheset, dhe scolen alle iar den ratmannen van dhen molenstenen rekenen.

Jüngste Novellenschicht.

I 13 alpha.

De ratman sint des endrachtichliken [tho rade wurden] dor nuttecheyt unde ume menegherhande claghe: so we scrodere wesen wil in unser stad, de scal van alles weme, de id van eme eschet, untvangen dat want dat he sniden scal by der wicht. Dat scolen wachscale wesen unde weghen mit lode, unde scolen dat snedene kleet weder antwurden under der selven wicht. So we dit breket unde also dicke he id breket, wert hes vortughet myt eme tughe, he scal ed beteren der stad mit dren marken silvers.

I 13 beta.

De radman zunt des tho rade wurden mid der wittecheyt umme nuottecheyd willen der stad, dat neen par radman scholen vorkopen noch vorgheven burschap, ze ne laten den buor scriven in dat buorbock by erer tyd dat ze radman zeen. Loten se ok welken bur tekenen uppe de nygen radman, dat schulde unstede wesen unde bliven; unde dat en scholen de nygen radman nicht to zick nemen.

I 13 gamma.

Na goddes bort dusent drehundert iar in deme tve unde viftighesten iare, do Hinrik Bucking, Radeke van Harpenstede, Bernard van Dettenhusen, Alard Pryndeney, Herman Nanning, Thideric Kemenade, Herman van Ruthen, Thideric Hellingstede, Sander van Nyenborch,

[48]

Jüngste Novellenschicht.

Albert Kreye, Godeverd Schene, unde Hinrik Groning ut deme rade ginghen, droghen des overen mit der ganzen witticheyt, dat de ses sulveren scalen, de se thughet hedden to der stad clenade unde de se weghet sevede halve mark lodich, neyn par radman dor ienegher hande nod noch en scolen verlenen, versetten, noch entveren bi oreme ede, men se scolen ewichliken bi der stad bliven.

I 13 delta.

Na godes bort duzent drehundert in deme dre unde zesteghesten iare wurden de radman des to rade mid der wittecheyt umme nuottecheyt willen der stad, dat neyn borghere ofte borchersche ofte gast kopen ofte vorkopen schal bynnen unser stad swynen vlesch by der wacht. Were dat dat ihement breke, unde wurde he des vortughet mid enen tughe, ofte wurde he dar umme schuldeghet, unde wulde he dar nicht umme sveren, also dicke also dat vorbroken wurde, also dicke scal men dat den rade beteren mid ener Bremer mark.

I 13 epsilon.

Do na godes bort weren gan duzent iar drehunderd iar unde in deme vif unde zesteghesten iare, in hilghen avende suntte Thomases wurden de radman des to rade mid eren wisesten unde droghen des up een, dat welk man na desseme daghe borghere wuert, den scal de rad sweren laten up den hilghen, eer men em de buoreschup gift, dat he wille den rade horsum wesen unde nuombermeer teghen den rade nicht don.

I 13 zeta.

Nenes stades bode schal vele beer hebben. Were dat he dat vorbreke, he schal sines ammetes vorboret hebbet.

I 13 eta.

Do na godes bord weren ghegaen drytteynhundert iar unde een unde neghentich, in deme hilghen avene unser vrowen alze zee ghe-

[49]

Mittlere Novellenschicht.

I 13a.

So wen uses stades ingesegel bevalen wort, de scal alle iar enen ratman tho sic kesen, de mit om unde mit den genen, den buten rade dartho voget sint, dat gasthus uses stades truelike biwaren.

I 13b.

So we buwen wel binnen user stat en nige hus, dhe scal in ieweder siden sines huses legen muren. Dhe muren scolen sine nabure, de bi ome erve hebbet, mit ome maken in liker cost tho erer bigder behof. Wolde och en man dhe en olt hus hadde ene muren leggen, dhe muren scolde sin nabur mit ome in erer twier cost tho erer twier behof maken. Vermochte och enes mannes nabur nicht dhe muren tho makende, unde he dat helde mit sineme ede, so scolde dhe andere twisghen em beyden dhe muren allene maken, unde dhe mure scal erer beyder wesen. Swot och dhe ghene dhe de muren allene makede svore uppe dhen hilighen, dat dhe mure half hadde costet, dat scal ome sin nabur gelden, unde gheven ome darvore ingelt an sinen erve, also dat vor verteyn marc borede en marc ingeldes; dat ingelt gantz ofte dhe helfte mach he losen wanne he wel; dar scal men och uses stat bref up gheven. So we deser stucke ienich brecht, dhe scal gheven user stat teyn marc.

Jüngste Novellenschicht.

boren wart, worde wy radmanne myd der gansen wydheyt des to rade, dat wy des nicht en willen, dat neman van unsen borgheren na dessen daghe enigherleye erve, erveguot dat gheleghen zy Bremen uppe ene myle weghes na, vorkope, vorzette, ofte renthe upneme, noch vorgheve yenigherleye wys den unsen borgheren. Were dat yd yemen breke, de schal yd beteren myd twintich marken, unde de kopzate, upneminghe unde ghift schal unstede wesen, unde dar en wel de raed nene gnade an doen.

[50]

Mittlere Novellenschicht.

I 13c.

So we en twibalket hus hevet, dat up ener hornen ener strate leghet, den scolen dhe ratmanne tho ieweliken twinthich voten der lenge, de dhe mure bi der strate lang is, gheven en dusent murstenes.

I 13d.

So we na desen daghe wel enen stal binnen user stat nies buen, dhe scal maken in gheweliker siden des stalles stenene muren. De sulven muren scolen sine nabur, die bi ome stalle hebbet eder stalle hebben willet, mit ome maken to erer tvigher behof. Sve och nies enen werf, dhe uppe dhe balghe roret, wel maken, dhen scal he van stene maken, wot he oc ubpe den stenennen werf setten eder buwen wel, dat scal stenen wesen. So we dhit bricht, dhe scal beteren deme rade mit teyn marken sulveres. Dit scedede bi rade unde mit vulbort der ratmanne ane Otten Hude, wir Iohan Knut, Albert van der Hoghen, Herbert Duckel, Willeken Keyser, Iohan van Osterholte, Bernart Reme, Brant Ecbertes. Dit wart screven in deme wrighedaghe vor suntte Peters unde Paules daghe.

I 13e.

Swor tve hus eder stal hebbet tho sammende unde muren maken scolen twischen em, is dat ene hus eder de stal leggere den dat andere, dhe ghene des sin hus eder stal leggere is dhe scal also verre, alse sin hus eder stal leggere is, up erer tvier grunt alene muren; de mure de scal erer tvier wesen. Wolde oc darna de andere uppe de silven muren buwen, so scolde he de helfte gelden den ghenen, de se allene buwet hadde, also he dat holden wolde in den hilghen, dar scolen de ratmanne oc unses stades breve up gheven. Ware dar oc en dorwech edder en waterlosinge, dar scallet ummegan, alse dat de ratmanne deleden.

I 13f.

Swor twe enen ghevel to semmende muren scolen, is de ene hoghere den de andere, de ghene des sin ghevel hogere is de scal also vele,

[51]

II.

Van notwere.

II 1.

Nodighet en man en wif, wil se dhat beclagen, dhat schal se don an dher stunde the it ir beschen is, vrowen unde mannen, we that ir begeghenet, also dhat se betughen moghe silf sovethe hant mit mannen unde mit vrowen umbesproken ires rechtes. Wurde he begrepen unde vorthucht, also hirvor bescreven is, em schulde ime sin hovet afhowen. Wolde se oc ere claghe vurswighen over dhe twere nacht unde wolden then schuldighen, so mochte he ir untgan mit sin enes hant.

Sonde he sec oc er, then it to clage queme, wurde he thes vorthucht mit twen borgheren umberopen ires rechtes, the scal gheven ther stat twe marc. Wurde he vorvluchtich, men scal en vrethelos leggen. Sonde he sec umbe thesse sake mitten sakewolden unde mit them voghede, so schal he ther stat vif mark gheven.

Mittlere Novellenschicht.

alse sin ghevel hoghere is, alene maken uppe erer twier muren. So wanne oc de andere des dat he alene muret heft wel bruken, so scal he em de helfte des dat he alene muret heft gelden, alse he dat holden wel in den hilghen.

I 13g.

Swor twe tho sammende ene muren maken scolen twischen eren erven, wel erer en enen ghevel uppe de silven muren hebben, den scal he leggen uppe erer twier muren alene uppe sine cost. Wel darna de andere des ghevels bruken mit em, so scal he dhe helfte gelden also alse de ghene, dhe den ghevel maket hevet, uppe den hilghen holt; dar scolen de ratmanne oc unses stades breve up gheven.

I 13h.

So welk borghere mit deme anderen muren wil eyn twibalket hus, welker de hoghe hebben wil, de andere scal eme volghen.

[52]

II 2.

[1248 § 4] Tuot en man en metset ether en ander wapen upp enen borghere, em mede to schathende binnen usen wichbelethe, wert he thes vorthucht mit twen borgheren umberopen eres rechtes, men schal eme thad metset dhor sine hant slan, wert he begrepen. [§ 5] Wundet he en och, unde wert he thes vortucht mit twen borgheren umberopen eres rechtes, unde wurde he begrepen, eme schulde me the hand afhowen. [§ 7] Wurt he vorvluchtich, men scal ene vrethelos leggen; wil he och wether in de stat comen, he scal beteren also tharvore screven is. [§ 6] Sleit he ene dot, wert he begrepen, men schal eme dhat hovet afhowen; [§ 7] wert he vorvluchtich, he scal vretheloos wesen unde nerghen nene vrethe hebben unde nich mer to Bremen comen.

II 3.

[1248 § 8] Toghe och en man en metset ether en ander wapen, sine not mede to wereden, so is ed en nodwere; mach he thesse nodwere tughen mit twen borgheren umberopen eres rechtes, so ne hadde he nene broken.

Jüngste Novellenschicht.

II 3 alpha.

De radman zynt des to rade worden endrachtliken myd eren wysesten, dat men der stad waghe, wan ze los wert, nicht vorzetten, vorlenen edder entveren schal, umme nenerleye zake; men de waghe schal ewichliken de rad beholden to der stad nuttecheyt.

[53]

II 4.

Tut en gast en metsed upp ene anderen gast ether en ander wapen binnen usen wichbelethe, he scal eme gheven to beteringhe en pund; wundet he ene, he scal eme gheven dre pund; lemet he ene, he schal eme gheven veer pund; howet he eme en leth af, he scal eme gheven vif pund; sleit he ene dot, unde wert he begrepen, men scal eme thad hovet afhowen; wert he vorvluchtich, me scal ene leggen vretheloos. Mit thesser silven beteringhe scal en borghere beteren eneme gaste also, alse hirvor bescreven steit.

II 5.

We enen borghere cnuppelet, that is vorrat, wert he thes vortucht mit twen borgeren umbesproken eres rechtes, he scal gheven der stat vif marc; vortmer al the dar mede sin, dhe the dat dot, werthet se des vortucht, also hirvor bescreven is, so schal er gewelc gheven vif marc. Soned se sec oc, so scolen se buten user muren unde buten usen planken wesen en iar na ther sone; wert he dar binnem besen binnen them iare, unde wert des vortucht mit twen borgheren umbesproken eres rechtes, he scal gheven der stat teyn pund; unde also dicke also he bricht, also dicke scal he beteren, alse hirvor bescriven is, wert hes vortucht. Wer thad oc also, dhat he thessen broke nicht gheven ofte beborghen ne mochte, so scal men ene setten in thes stades cameren

Jüngste Novellenschicht.

II 5 alpha.

So welk borghere sleyt enen borgere to den oren, edder dat he ene knupplet, edder dat he ene tut by dem barde edder by den haren, wert he dar umme beclaget dat he id hebbe daen myd vorzate, unde wel he dar nycht vore zweren, den vorzat scal he beteren den rade myd twyntich marken; unde dar en scal de raed nene gnade an doen.

II 5 beta.

Welk borghere sprekt den anderen borghere an zyne ere vor dem rade, de scal den rade dat beteren myd teyn marken; dar en scal de raed nene gnade an doen.

[54]

verteyn nacht; [1248 § 9] ne wurde he dar under nicht utelost, men scal en openbare to der stupe slan, unde schal the stat vorsweren, unde ne scal nich mer in the stat comen.

II 6.

[1248 § 2] So welich borghere dhen anderen sleit to den oren, wert he thes vortucht mit twen borgheren umbesproken eres rechtes, dhe scal gheven der stat vif marc. So wenne sich vorsonet hevet mit then sakewolden, so schalt he wesen en iar van Bremen buten muren unde buten planken; were dat he that brake, also dicke also he dhat brake, wurde he thes vorthucht, also hirvor bescriven is, also dicke scal he gheven dher stat teyn pund. Ne mochte he thessen broke nicht gheven ofte beborghen, men scolden setten in des stades cameren to vertein nachten; [§ 9] ne wurde he thar nich uteloost, men scal en slan tor stupe, unde scal the stat vorsweren unde ne scal nicht mer to Bremen comen.

Wurde he vorvluchtich umme thessen oorslacht, men scalen ene vrethelos leggen; wolde he oc wether in the stat comen, so scolde he sic sonen mittem voghede unde mittem sakewolde, unde scal the stat beteren, also dharvore bescreven steyt.

II 7.

[1248 § 1] So wur en borghere enen anderen borgere spric in sin ere, also dhat hene hirgensone hed, wert he dhes vortucht mit twen borgheren umbesproken eres rechtes, dhe scal gheven der stat ene halve marc; sprict heme vorthere an sine ere, unde wert he thes vortucht, also hir-

[55]

vor bescreven is, he scal gheven dher stat ene marc; [§ 3] werp he ene oc to dher erdhe, unde wert he dhes oc vortucht, also hirvor bescreven is, he scal gheven der stat ene marc. We soc thessen broke nicht gheven ne macht ether beborghen, then scal men setten in dhes stades camere to verteyn nachten; [§ 9] ne wert he dhar nicht uteloost, men scal ene slan to ther stupe, unde scal the stat vorsweren, unde ne scal nicht mere to Bremen comen. Wurde he oc vorvluchtich unde wolde he dharna wether in the stat comen, ed were over curt ether over lang, he scal io thessen broke gheven, also darvor bescreven steyt.

II 8.

So we enen vrethelosen man hovet ether huset binnen wicbelethe, the binnen Bremen vretheloos si, unde vorsteyt, dhe brict like then sakewolden, he ne wil ene to rechte bringen.

II 9.

Scheleden borghere under twischen, unde sec ienich man wapende to ther schele, ed were binnen huse ofte buten husen, wert he thes vortucht mit twen mannen umbesproken eres rechtes, thad scolen borghere wesen the tughen scolen, the scal the wapene tovoren gheven dher stat unde dre marc dharto.

II 10.

Vorwete ienich borghere eneme anderen borgheren sine beteringhe umme sine honethe ether umme sine sere, the sprict eme in sin ere, wert he thes vorthucht mit twen borgheren umbesproken eres rechtes, the scal gheven dher stat ene marc.

II 11.

So wes hus man ofte vruwen binnen Bremen untfenc, wert also thad ed openbare wert, the ghene the darinne wonet, the scal gheven ther stat dre marc, he ne wille then ghenen den ratmannen vorebringhen, dar the scathe van comen is.

[56]

II 12.

So welec borghere dobelet, ofte hutseket, ofte rikemaket binnen wicbelethe, wert hes vortucht mit enem tughe, the scal gheven ther stat teyn schillinghe unde wat he mit thesseme spele wunnen hevet; up me wortafle mach spele we se wil.

II 13.

So welic sworene enen valschen tuch ledde ether enen valschen tuch tuchde, wert he thes vortucht mit ses borgheren, ther scolen wesen dre sworene unde dhre andere borghere umbesproken eres rechtes, sinen namen scal men deleghen utes stades taflen, unde ne scal nen sworenen mer wesen, unde scal theme ghenen sinen scathen beleggen, dhar he then tuch up ledde ether up tuchde, mit then selven saken, alse he up ene tucht heft ether tughe gheled heft, unde scal oc dher stad vif marc gheven; wurde he oc vorvluchtich, men scalen ene vretheloos leggen, unde scal nicht mer to Bremen comen.

II 14.

So welic borghere oc, the nen sworen ne were, alsus danen tuch ledde ether tuchde, also hirvor bescreven steyt, worde hes vortucht mit ses borgheren umbesproken eres rechtes, so scolde he oc beteren, also hyrvor bescreven steyt, unde gheven oc dher stad vif marc. Ne hadde he thes nicht, dar he thessen broke mochte mede bederen, wert he begrepen, men scal ene setten in thes stades camere to verteyn nachten; [1248 § 9] ne wurde he dhar nicht uteloest, men scal en upper stupe slan, unde scal the stad vorsweren, unde nicht mer to Bremen comen. Wurde he oc vorvluchtich, men scal ene vrethelos leggen, unde ne scal nicht mere to Bremen comen.

[57]

II 15.

So welic man ene thuve dede ether ene andere valscheit, wurde he tharmede begrepen, thar scal ed umme gan als en recht is.

III.

Hir beghinnet dhe statuten.

III 1.

Tho na godes bort waren ghegan thusund iar threhunder iar unde thre iar, an theme verden iare in theme hileghen daghe to lechmissen, tho wart dat ghesed van then ratmannen unde van then sesteynen unde van ther menen stat: so welic man ofte vruwe wolde hebben ene hantveste van then ratmannen oppe erve, uppe got, ofte uppe andere sake, the scal the hantveste binamen uppe sec, unde ofte uppe sine erve, ofte up enen anderen binamen, man ofte vruwen, scriven laten behalven gheysleke lude.

III 2.

So welic borghere sec vorveit in sime knechte the eme thenet umme loon, ether in eneme anderen knechte the an theneste begrepen si, theme scal he beteren like eneme gaste, also hirvor bescreven steyt. Thenet oc en borghere ether enes borgheres sone umme loon, ed scal in theneste wesen; hevet oc en man enen mach, then he set to siner boden tafle, the loon opnemet, the scal oc in theneste wesen. To ieghen alsus dane knechte, also hirvor bescreven stat, ne scal nen borghere to leghere comen, noch se to ieghen nenen borghere.

[III 3.]

[Scheleden oc maghe under twischen de waren in de dridden linien, de ne hadden nenen broke ieghen de ratmanne, se ne scholen oc to nenen legere komen under twischen.]

[58]

III 4.

So welic borghere ofte borghersche wil claghen op enen borghere ether op enen borgherschen, thad scal he don vor mines herren voghede ether vor then ratmannen unde anders nerghen. So we se dhat brake, unde also dhicke alse het brake, wurde he thes vortucht mit twen sworenen, the scolde gheven dher stad teyn marc.

III 5.

Nen borghere ofte nen borghersche scal gheven, ofte vorkopen, ofte to pande setten wichbelethe gheysliken luden ether papen. So we se dhat breke, wurde he thes vortucht mit twen sworenen, the scal gheven ther stad vif marc; unde oc scal the cop unde the ghave unde the settinghe unstede bliven.

III 6.

Thar ne scal nen beckere veyle browen the beckere wesen wil, ofte nen browere veyle backen the browere wesen wil; thar ne scolen oc nene twe backen unde browen in eneme hus, the cumpane sin an gode. So we se dhat breke, wurde hes vortucht mit twen borgheren umbesproken eres rechtes, the scal gheven dher stad vif marc, unde scal tharto sines ammechtes umberen en iar.

III 7.

The ratmanne the ne scolen nicht lenen utes stades camere, se ne nemen tharvore silverine pande, the twie also gut sin alse that se utlenet; the pande ne scolen se oc nich wether gheven, the dhinc ne sin wether in the camere antwort, thar the pande vor ghesed waren, ofte also gut alse the gheleneden thinc waren.

III 8.

The ratmanne ne scolen nemene laten untfan in that spetal, he ne si spetalecht; wurder oc en sunde in unfanghen, thene scolde se wether utnemen laten wanne se dhat vrescheden.

[59]

III 9.

The ratmanne noch nen man the ne scolen gheven, noch vorcopen, noch lenen, noch setten, noch vorhuren, noch untvernen thor nenerleye not then werthere benethen ther brugge, ether heren Alandes werthere, ether nenen werthere the ther stad is.

III 10.

Nemen scal leggen holt uppe the slacht unde uppe then werf boven ther tivere buten ther muren. Leghedet thar iemen, wanne thad the ratmanne vrescheden, so scolden se eme beden, thad he thad afbrechte binnen thren daghen; ne dede he thes nicht, so scolden the ratmanne nemen to thes stades behove, wat se thar uppe vunden.

III 11.

Nemen scal bernholt, molenstene ofte muskelen, calc noch timberholt behalven thad to schepen scal, leggen uppen then werthere benethen ther brugge. Breke thit iemen, swanne ed the ratmanne vrescheden, so scolden se eme beden, thad hed afbrechte binnen dhren daghen. Ne dede he thes nicht, so scolden the ratmanne nemen to dhes stades behof, wat se dhar oppe vunden.

III 12.

Nemen ne scal copen bernholt dhat he vort vorcopen wille, he ne bringhet van buten in mit schepen ether mit vloten; unde thad scal he vorcopen, er hed in the vine legge. We se dhit breke, wurde hes vortucht mit twen borgheren umbesproken eres rechtes, the scal thad holt vorloren hebben ether dhat ghelt dhat he dharmede coft heft.

III 13.

Nemen scal thes stades weythe enghen, noch mit scunen, noc mit garden, noch mit nenen dhinghen, ed ne were thad men graven grove, thar men the weythe mede bederde unde mede veste. So we thit breke,

[60]

the scolde ther stad gheven vif marc; unde scolde dhat wether don binnen naghesten achte daghen the met eme but. Ne dede he thes noch nicht, so scolde he echt gheven dher stad vif marc.

III 14.

So welic borghere hevet ene brutlichte ether ene andere hochtit, the mach darto lathen achte spelelude unde nicht mere; thar scal he an rekenen cukenbackere iewelken vor enen spelenman; he ne scal oc nenen mer setten ofte nemene mer gheven. Breke he dhit, unde ghaven eme the ratmanne scult thar umme, bekende hes, he scolde gheven dre marc. Ne bekende hes nicht, he mochtes sec untseggen mit sines selves rechte. Thar scal oc nen aventdanz wesen na etende thes avendes in theme daghe, the dhe brutlechte hevet ghewesen. Breke he dhit, he scolde echt gheven dre marc, also hirvore bescreven steyt.

III 15.

So welic borghere ether borghersche hevet en kint dhat men kerstenen scal, dhar scolen mede wese twelef vruwen unde nicht mere, wether inme huse to blivende ether in ther kerken, ed ne were also dhat dhat kint en meghetheke were, so moste men the dhre vadderen dar boven hebben. So welec vruwe dhit breke, ne wolde ere man dhar nicht vore sweren, he scolde gheven dher stad dhre marc.

III 16.

So wanne oc the vruwe an kerken gheyt, so mach se ses vruwen met sic hebben unde nicht mer in me huse to blivende noch in ther kerken. Welec vruwe dhid breke, ne wolde ere man dhar nicht vore sweren, he scolde gheven der stad dhre marc.

III 17.

So we wel eken buwen, the scal se buwen, also dhat se hebbe in theme botheme twe elne wit unde nicht mer; se mot wol hebben min;

[61]

ofte se scolen hebben in theme botheeme vif elne wit unde nicht min, se mot wol hebben mer. Thesse eken mot men wol widen bovene enen vot, unde the grotteren the moghen hebben in iewelker siden twe bort boven ther swichtinghe. So welic man dhit breke, the scal the eken hebben vorloren, unde the timberman scal gheven dher stad ene marc, so wanne dhit the ratmanne vreschet. The ratmanne moghen buwen laten eken to ther stadis behof, also alse ther stad nutte sin. Thesse eken, noch the minneren noch groteren, the ne scal men nenen gasten vorkopen. So we dhit breke, the scal gheven dher stad thre marc, wert hes vortucht mit twen borgheren umbesproken eres rechtes.

III 18.

Brechten oc gaste eken von bovene nether, the na thesser mate nicht ghemaket ne weren, the scolden se wether upvoren ofte tobreken binnen verteyn nachten, ofte dhen ratmannen vorcopen to thes stadis behof.

III 19.

So welic man coren wert in then rat, the scal binnen them ersten manethe the he coret wert, tughen en perd van dhren marken to thes stades behovve, unde scal thad silven voderen; wert hoc thad perd vorderft ofte sterft et, thad ne scal the stad nicht ghelden. Is oc dhat en ratman sin perd vorcoft, he scal en ander copen binnen them naghesten manethe, the hed ander perd vorcoft hevet.

III 20.

So we oc van then ratmannen werd to kemerere ghecoren, er iewelic scal hebben en teltende perd van ses Bremeren marken ofte betere. Thad scal he copen binnen them naghesten manethe. The perdhe scolen se holden to thes stades behof; unde thesse twe perdhe the scolen io berede wesen, oft me enen ratman ether enen anderen betherven man scole senden uter stad in thes stades bodescop, thad men the perdhe rede hebbe to ridende. Unde the ratmanne, dhar se kemerere van si,

[62]

the scolen iewelkem kemerere gheven enen marc to dher perthe vodere. Unde werthet thesse perdhe vorderft in thes stades bodescop, so scolen the ratmanne theme herren thes perdhes gheven thre marc unde nemen dhat perd to sec.

III 21.

The ratmanne the ne scolen nenen dach gheven vor nemendes ghelt, dhat men eme sculdich is, it ne si van groter nut ether van groter not ther stad. The ratmanne the ne scolen nenen vrethe gheven ene manne, thene use borghere vrethelos leghet hevet, ane thes sakewoldes willen.

III 22.

So welic man sine burscap winnen scal, the scal thervore gheve twe marc unde nicht min; van then twen marken ne scal men nicht wether gheven. Wel he oc en copman wesen, so scal he ver schellinghe gheven vor sine hense; ther scal sinte Victor hebben dhen dhridden deel, unde scal gheven theme scrivere ver penninghe, unde theme boden in theme verdeele, thar inne he wonen wil, vif penninghe. So scal men sinen namen scriven in thes stades boc, dhar the burscap inne stad. So welic vruwe ofte maghet van buten incumt unde man nemt, the scal oc vor ere burscap gheven twe marc. Hedde oc en vruwe ether en maghet binnen Bremen twe iar ghewonet, neme the man, the ne tharf nene burscap winnen. Wolde me se dhar umme sculdighen, se mach sec untseggen mid eres silves ethe. Sculdegheden oc the ratmanne enen man, dhat he nen borghere ne were, the mach sine burschap beholden mit sines silves hand uppen hileghen. So we oc sine burscap wint, the scal setten enen borghen the en borghere si to eme iare, dhat he en vri man si; wurde he oc wunnen mit rechte uter stad binnen iare unde binnen daghe, sin borghe scal gheven dher stad dhre marc.

[63]

III 23.

Nen borghere ne scal eken ladhen mit holte the benethen hunte gan; welic man dhit breke, wurde hes vortucht mit twen borgheren umbesproken eres rechtes, he scolde gheven dher stad vif marc.

III 24.

So we ene usen borgherschen vruwen ether iuncvruwen venghe ether untvorde, ther ne scal nen gud volghen.

III 25.

Na dessen daghe scal nen borghere kopen, noch wedden voghedige, noch tolnen, noch nener herren, edher clostere, edher riddere, edher knapen got, edher tins tho iaren. We dhat breke, dhe ne scal nen borghere mer wesen.

III 26.

Nement scal kopen buten dhen doren user stat, edher buten sunte Stephens doren, edher buten dher hameydhen dher brugge, so wat uppe waghenen kumt, edher uppe perdhen voret, edher dreghet, edher drift. We that brecht, wert he dhes vertughet mit twen borgheren umbesproken eres rechtes, dhe scal gheven dher stat ene marc.

III 27.

Wor en vader vamme sone delen wel, dhe scal thovoren hebben al sin ingedome: dhat sint gropen, ketele, kisten, bodene, kuvene, unde alle dhat tho bruwetowe hort ane pannen the tho hure gat, vordmer alle cledere, linen unde wullen, vedherwant, alle smidhe gulden unde sulvern, alle vles dhat thosneden is, unde alle vlicken dhen dhe hovede avesnedhen sin, unde dhat mele thovoren, en vodher rocgen ofte it dhar si, en vodher moltes dhat beste dhat thar si, unde en vodher haveremoltes ifte it dhar si, also vele hoppen also hirto hort, vordmer

[64]

also vele soltes also he behovet tho dhesser kost, tvelif vodher holtes ifte it dhar si, en amber boteren ifte it dhar si, unde ene halve marc wert kese ift se dhar si.

III 28.

Worde ienich use borghere rovet, he si arme edher rike, dhe scal dhat tho hant dhen ratmannen kundeghen so welkere he vint. So scolen dhe ratmanne tho hant dhar umme tho semene komen unde scolen truweliken helpen dheme dhat scen is, dhat that wedher dan werdhe. The ratmanne moghen oc dhat vorvolghen ifte it iun nutte dhunc tho dhen genen, dhe se holt ifte dhe er helpere sin. Ne scut eme dhar nicht af minne edher recht, so scolen eme helpen dhe ratmanne unde sine vrint dhat men dhat wedher do; scut dhar en pandinge van, mit then panden scal men nicht don mer bi rade der ratmanne.

III 29.

So we se en hus wint geghen usen borgere, he si wif edher man, brinc dhar iement gicht in, it si korn idher ginigherleyge guot, were dhe ghene dhe dhat hus hurt heft, it were man idher vrowe, dhincwlchtich, dhe ghene dheme dhat hus thohorde dhe scal sine hure nemen to eneme halven iare van dhes gode, dhe dhincwlchtich is. Mer dhe gene dhe sin guot dhar inne brocht heft, wel he dhat uten weren hebben, he scal it kundigen dhen ghenen dhes dhat hus is; ne mach he sines nicht hebben, he scal dharto nemen twe borghere, dhen dhat witlic si; wolde men oc en dhar umme sculdeghen, dhat that guot sin nicht ne were, dhat het gheneme tho helpe dede, dhe dhincwluchtich were, dhar mach he vore stan mit sines silves edhe. Were oc dhe ghene dhe dhit guot hir inne brocht heft dhar nicht geghenwardich ne ware, dhe mochte binnen eneme halven iare dhat beholden mit sines sulves edhe, also dharvore sproken is, dhat that guot sin si unde dhat het dheme, dhe dhincwluchtich is, nicht tho helpe dan hebbe; mer dhe hure dhe he hirvan sculdich is, scal he gheven dhes dhat hus is.

[65]

III 30.

So we koft renthe idher tins in wicbelede, unde dhat bescedhen is mit hantfeste, dhat men se wedher eschen mach tho ener beschedhenen tit, wert hes vortucht idher bekent hes, he scal eme gheven sine penninge; unde deyt hes nicht, so scal it wesen en ewelic tins, wanne dhe tit sleten is also dhe hantfeste sprict.

III 31.

Nement scal legghen berneholt bi dhe Wesere buten dhe muren van sunte Mertene bette tho heren Heynrikes hudhe heren Gerbertes; oc ne scal nement legghen tymberholt uppen borchwal. Breke dat iement, so scolden dhe ratmanne nemen beyde berneholt unde tymberholt unde kerrent in dhes stades nut.

III 32.

Dath uses heren recht unde des stades nicht krencket werde, so sint the ratman mit den wisesten unde mit der menen stat tho rade worden, that nen vemenothe in user stath wonen scal ofte na dessen daghe use borgere wesen.

III 33.

Nen ammetman scal vele bruwen, dewile dat he sin ammet oven wil. Breke dat ienich man, worde he des vortucht mit twen borgeren unbisproken eres rechtes, de scolde geven der stat vif march unde enberen sines aametes en iar.

III 34.

Nen man noch vrove scal hebben mer to ener brutlechte in mannen unde in vroven den sestich scottelen. Darunboven ate de brudegam buten deme hus dar de brutlechte inne ware, so moste he wol darunboven hebben teyn scottelen. So we dit brect, worde hes vortuget mit twen borgeren unbesproken eres rechtes, de scal geven der stat vif marc. Hirunboven mach he hebben also vele gerener lude also in

[66]

dessen boke vore screven steyt. Dar ne scal oc noch brudegam noch brut ofte nen man van erer wegene gave geven; noch se ne scolen grote lecht hebben. Dar ne scal oc noch brudegam noch brut, wan se erst to bedde gan, in deme avene mit sych hebben mer lude den sesse erer iewelich to etene. So we dit brecht, de scal geven dre marc, wurde hes vortuget, also hirvore screven steyt.

Mittlere Novellenschicht.

III 34a.

Dar ne scal nen man noch wrove mer geven to vadderpenningen, noch in clenade, noch in penningen, mer twe scillinge. So wen de ratman dar umme sculdeget, dat he dat hebbe broken, wel he dar nichit vore sweren, so scal he geven der stat teyn schillinge.

III 34b.

So wanne en hochtyt ener brutlechte scut in user stat, in dheme nagesten daghe, dharna dhe ratmanne tho sammende comet, scolen dhe ghene, dhe vor dhe hochtyt radet, comen vor dhe ratmanne user stat unde sweren, dat se de settinge, dhe van dhen brutlechten dhe

Jüngste Novellenschicht.

III 34 alpha.

Anno domini 1372 do wurden de radman des tho rade mid der ghanzen wittecheyt, dat en ihewelik radman bynnen den ersten verteyenachten, wan he den rad ghesworen heft, schal by sinem ede hebben eyn eghen perd van vif Bremer marken ofte meer, unde dat perd schal he holen to des stades byhof dat iar umme dat he in dem rade zyt. Unde dar schal em de rad tho helpe to gheven en half voder haveren tho vodere. Werd dat perd ok vorderft in des stades deneste, so schal de rad em dat perd ghellen vor vif mark unde hoghere nicht unde nemen dat perd to des stades bederf. Ok en darf he nen ander perd kopen to des stades byhof, er hem dat perd gheghulden is. Unde dat schal men em io ghellen, er men ute den rade gheyt. Dit schal men holen alle iar unde anders nicht wandelen.

[67]

Mittlere Novellenschicht.

in des stades boke screven sint, hebben holden. Ne comet se dhen nicht vor den rat ofte ne wolden se dhes nicht sweren, so scolden dhe brudegam unde brut beteren der stat mit vif marcken.

III 34c.

Do na godes bort waren gan dusent iar, unde drehundert iar, in deme thritheghesten iare, in dem achteden daghe to twelfthen, do worden de ratman unde de wisesten mit der meneheyt der stat to rade dor nutteheyt der stat: so welc man de des werdich were de ratman wolde werden, de schal wesen borgere, wry boren unde echte boren, unde veyr unde twintich iar olt, de scal losen ene marc gheldes der stat van den renten de dar ute stat, de schal he unde sine erven upboren; also manich iar also he manighe marc heft utegheven, so schal de rente los wesen der stat. De ratman de scal hebben erves also vele dat id wert si tweundrittich marc, dat scal sin eghen sin binnen user stat; oc scal he holden eyn perd drigher marke wert to des stades behof in deme iare wanne he sit in des stades stole; he scal sic oc herliken holden. Wer et oc also, dat he sic unherliken handelde, des men ene vortughen mochte, also in dessen boke bescreven steyt, de scal nen ratman mer wesen. So welc ammetman ratman wolde wesen, de scal sines ammetes vortighen unde nen ammet oven. Oc ne scal nen man ratman wesen de wastins, ofte hovettins, eder ervedeil ghift. Breke dit ienich man unde worde he des vortucht mit twen borgheren umbesproken eres rechtes, dat scal he beteren der stat mit twintich marken unde nen ratman mer wesen. Aldus scolen oc beteren de ghene de nicht vri boren ofte unechte boren sin. Vortmeyr hebbet de ratman mit wulbort der wisesten dor herliker sede willen unde eyndracht dat gheset: so welc man na dessen daghe kumt in den rat, de scal eyn denest don den ratmannen de mit em sittet in den rade. Oc is dat gheset: so wellic verdendeyl vorsterft van den ratmannen uppe neghen man, sterft eyn man van den neghenen, de achte de dar levendich blivet, de scolen bi eren ede enen anderen guden man ute deme silven

[68]

Mittlere Novellenschicht.

verdendele kesen, dar de andere is ute storven. Were dat oc also, dat de achte mit deme kore nicht overeyn undroghen, so wes den sesse van den achten overeyndreghet, dat scolet de anderen twe wulborden. De ghene de dar wert ghekoren in des doden stede, de scal oc der stat inlosen ene marc gheldes van des stades rente, de dar ute stat. Aldus scal ment holden in allen verdendele desser stat mit dessen underscede, dat in sunte Stephanes verdendele dre man van den neghenen scolen wonen buten der natelen.

III 34d.

So wanne en ordel eder en ander sake cumt vor de ratman, de se mit rechte sceden scolen, so scolen de svaghere unde maghe der ghener, den dat ordel eder de sake anroret, upstan by beyden siden want in de drudden lineen - de machtale scal men anrekenen: dat sustere unde brodere scolen wesen de ersten - de dridde linee scal upstan, beyde van maghen unde van svagheren. Is it oc also, dat de gene, den dat ordel eder de sake anroret, scult gheven wil den ghenen, de dat recht sceden scolet umme machtale ofte svagherscup, also dat he scolde upstan, wolde he em des vorwinnen, dat scolde he don, er he van den hus ginghe; unde dede he des nicht, so scolde he sichtenne bliven; wel he em oc scult gheven mit sclichter claghe, dat scal komen to sinen rechte. De ghene de dar den sittende blivet, wanne maghe unde svagere uppestan sint, de scolen dat ordel eder de sake mit rechte sceden uppe ere sele. Is it oc also, dat se dat recht nicht sceden ofte overendreghen ne kunden, so scal it komen uppe achte man van den de dar sittende blivet, ute iewelken verdendele twe man, de de eldesten sint; is it also dat de achte man des rechtes nicht overen-

Jüngste Novellenschicht.

III 34 beta.

Queme dat aver also, dat de rat de den in den ede sitten altomale uppstunden, na lude desses vorscrevenen stuckes so schullen de sake edder dat ordel de raet ghemeynliken scheden, de den ieghenwordich yn den ede sitten, ze zyn swagere edder mage, wo ze nyn deel edder part in der sake hebben upp ere zele, alze vorscreven ys.

[69]

IV.

Hir beghinnet dhe menen ordele.

IV 1.

Wot claghe kumt vor richte dhe hoghere is dhen en mark, dhat scal men tuogen mit svornen. Worden dhe tuoghe bispraket, dhat se nicht ne hadden ghetuoget also sich dhe clagere tuoges vorromde, dhat scal he don mit svorne; well et oc de claghere tuogen, dhat he tuogt hebbe also he sich tughes vorromde, dhat scal he don mit anderen svornen; aldhus scal men don in anderen saken, wor men nicht ne tuget also

Mittlere Novellenschicht.

dreghen ne kunden, wes den sesse van den achten overendreghet, dat scolen de anderen twe vulborden; blivet dar oc mer sesse sittende, wes den vere van den sessen overendreghet, dat scolen de anderen twe vulborden; cumt it oc uppe vere man de dar sittene blivet, wes den dre overendreghet, dat scal de verde stede holden. Uppe wen och dit recht to lesten to scedenne cumt, de scolen dat recht vinden, er se sic sceden unde van den hus gan, bi eren ede. Der ghener namen de dat recht ghevunden eder de sake ghesceden hebbet, scal men in dit boch scriven, dat se de sake unde dat ordel also sceden hebben.

III 34e.

De ratman unde de gance wittecheyt unser stat hebbet sich des beleret, dat van oldinghes unde van rechte eyn mark wicht Bremers silvers scal beholden dre satyn; unde ene halve mark lodich dre penningh wicht eder vere myn scal wesen ane vare. Vortmer sos unde druttich schillinghe nyer penninghe scolen weghen ene mark; ses penninghe darembovene scal wesen ane vare. We na desser tyt mer penninghe sleyt in unser stat, de scal se slan also lodich unde also wichticht, also hirvore screven steyt. Vortmer scolen de ratmanne, de denne imme rade sin, de penninghe bernen unde proven, er men se kundeghe, also dat se beholden, also hirvore screven steyt.

[70]

men sek tuoges vorromde, dhat scolen io wesen andere tuoghe; wolde oc dhe anclaghere dhen claghere sculdeghen mit slichter claghe, dhat he nicht tuogt ne hedde also he sek tughes vorromde, so is dhe clagere neger tho beholdene mit sinen edhe, dhat he tuogt hebbe also he sic tuoges vorromde.

IV 2.

So we sic wedher dhen anderen vorredhede, also dhat he eme wolde geven dhat he hadde, edher don wolde dhat he eme danken scolde, wolde dhe andere ene dhar umme sculdeghen, de scolde sines godes also vele legghen, dhat he dhartho sveren moghe, dhat he dhe gifte edher dhen dhanc al vorscult hebbe.

IV 3.

So we dhen anderen set en perd tho pande, kumt eme gicht tho tvischen wather unde cribben, it sterve idher wot eme tokome, dhe it eme seth heft, dhe scal eme geven sine penninghe, dhar it vore stunt, unde dhe ettinghe; wolde eme dhe ghene sint scult geven, dhe it seth hadde, dhat it van sinen sculden vorrokeloset idher vorloren si, dhes mach he eme untgan mit sinen edhe, ether leggen eme sines gudes also vele, that he dat sweren moghe, that eme sinen schathen in dheme perdhe al betert hebbe.

IV 4.

Schuldighet en dhen anderen umme ghelt ether umme andere sake, unde the schuldeghinghe come to tughe, unde the ghene dhen men thar schuldighet, dhe gheve then tughen scult, dhat se deel hebben ether cumpane sin in theme ghelde ether in ther sake, willeth the tughe dhat sweren, dat se ne deeln hebben in deme ghelde ether in dher sake ether nene cumpane ne sin, so moghen se theme clagere helpen tughen. Weren och the tughe thes clageres maghe an dhe dhredden linien, unde ne wolde the anclagere thes nich umberen, so

[71]

scholden se eynen voreth don, that se dat don thor rechtes willen unde nich dor machscop.

IV 5.

Borghet en man then anderen vor richte to bringene vor mines herren voghet, also thad he eme rechte rethe holden schulde, bring he the man to gherichte, unde ne wel the voghet over eme nicht richten, andwort eme dhe borge then man, he schal dharmede van eme loos wesen.

IV 6.

Swor en claget binnen ver banken umme erve dhat wichbelethe si, dat eme bestorve si van sinen olderen ether van sinen vrunden, unde wil thes vullencomen mit tughen, ofte mit sines silves hand, ofte wo he thes to rechte vullencomen scal, the andere sprict also: dat erve dhar men ene um beclaget unde dhat men eme biwised hevet, dat si sin echtelich eghen, unde hebbe dat beseten iar unde dach, unde hebbet an nud unde in ghelde unde in hebbender were ane rechte bisprake, mach he thes alsus vullencomen, so is he thes naghere to beholdene, thenn et eme ienech man untwinnende.

IV 7.

Swe den anderen schuldeghet mit ener slichten claghe ane tuch, the scal entwether bekennen ether vorsaken.

IV 8.

Swe den anderen borghet buten vorworden vor rechte to bringenne, also oppe the silven tit scal he ene bringen vor gherechte, alse hene gheborget heft; thar ne scal he dher ratmanne vrethe nich to neten.

IV 9.

Nen gast ne mach ene borghere hogher vortughen then ver schillinghe, swat binnen wicbelethe gheschen is, thar the vrone gheyt.

[72]

IV 10.

Nen gast ne mach tughen opp enen borgere mit gasten nene wolt, mer umme ghelt dhat buten Bremen is ghelovet, thes mach he ene vortughen mit eneme borghere unde mit eneme gast ene marc unde nicht hoghere.

IV 11.

So wor en gast coft wether enen gast unse lantman ene cop an husen, an tunen, an berghen, an gare buten Bremen, thes mach he wol vullencomen mit twen guden mannen umbesproken eres rechtes, the boven eme unde beneth eme wonet.

IV 12.

So welic borghere ether welic gast enen cop vorcoft, des he nicht waren ne mach, de scal theme ghenen theme het vorcoft hevet, sin ghelt wether gheven unde half also vele dharto.

IV 13.

Iewelic vruwe the mach wol betughen eres echten mannes schulde, the men eme schuldich was tho he levede. Se mach oc betughen wat togeghen eren echten man wilcoret ofte bekend is. Thes silven mach men se oc vortughen, wat ere echte man wilcoret ether lovet hevet.

IV 14.

So wes en vrowe bekent binnen ver benken, thewile the voghed sed to rechter thinctit daghes, mach men se thes vortughen also uses stades recht is, dat scal se doghen.

IV 15.

Nen vrowe ne mach enen man vortughen nenes dhinghes, et ne si mit underschethe an andern ordelen an thessem boke bescreven, se ne hebbet unfanghen ether et ne si ir ghelovet mit vormunde, dar se selve gheghenwerdich si.

[73]

IV 16.

So wur en herstrate is binnen user stat, thar ne scal nen swinecove uppe stan unde oc nemenes hemlike camere ether swinescoven sichte opgan. Swe dhat breke, the scal gheven dhre schillinghe.

IV 17.

So welic borghere sculdich is enem borghere ether eneme gaste binnen Bremen, the mach eme setten en pant oft he wil, that men vlotten ufte vovren mach. Ne hadde he oc ther pande nicht, so mach he eme setten wichbelethe, dat twe warve also gut si also the sculde is, unde scal tharto sweren, dhat he anders nene pande ne hebbe, dar he the sculde mede reden moghe. So we sculdich is, unde sin wichbelethe set, unde dhat losen wil, the ghene them et gheset is dhe scal upboren tins ether the vrucht van theme wicbelethe na ther tit in deme iare that he to pande holden hevet. Wonede he oc dar inne ofte wolde he dhar inne wonen, so scolde he eme von twintich marken ther schulde gheven ene marc. Ware oc dher sculde mer ether min, tharvan scolde he gheven io als et sicke borede; dhit scolde waren also lange, want it ghelost wurde ether eme gheweldeghed wurde to sineme eghendome, also als es stades recht is.

IV 18.

Oc ne mach neman dhen anderen bereden mid erve ether mid gode, dhat buten wicbelethe leghen is, it ne si mit willen thes ghenen, theme he sculdich is.

IV 19.

Nen man ne mach setten wicbelethe, he ne dot vor dhen ratmannen, dhar ther mer then the helfte si ieghenwerdich.

IV 20.

So wur en man sculdich is, unde erve heft binnen wicbelethe, unde dat vorcoft, unde oplet binnen ver benken to rechter dhingtit,

[74]

vreschede dat dhe ghene, theme he sculdich is, the mach dat erve bispraken binnen iare unde binnen daghe, thad is en iar unde ses weken unde dre daghe, so he siner sculde vollencomen moghe.

IV 21.

So wur en borghere eneme anderen borgheren ether eneme gaste schuldich is, unde erve heft, unde nicht to rechte comen ne wil, then scal men twige mit them vronen to twen richten vor richte beden, dar he selve ieghenwerdich si, dat is eme the vrone bekenne. To them dridden male so scal he ene vor richte beden laten mid tughen; the tughe scolen borghere wesen. Ne cumt he thenne nicht to rechte, unde wert he thes vortucht vor them voghede unde vor then ratmannen twe ofte mer, dhar scal oc the clagere the sculde ofte the sake benomen, so scal men enen panden ut then weren vor thes voghedes wedde unde vor the sculde unde the sake. Dat scolen the ratmanne io don binnen nagesten verteyn nachten, werthet se thes van then clageren ghemant. Wolde oc hirna the anclagere vorcomen unde thesser sculde ether thesser sake vorsaken, so were the claghere thes naghere ther sculde ether ther sake, the he vornomet hevet, mit sines enes hand oppen hileghen to beholdende, then es eme the andere ware to ungande. Ne vunde men oc nicht so vele in dhen were, dhat men theme claghere mochte ghelden, so scolen ene the ratmanne weldeghen in sin erve, unde so scal he dhat opbeden also, alse thes stades recht is. Ne were oc the man nicht to hus, also that men nich hebbe ne mochte, so scal en man sin recht vorthere oppe dhes anderen wif ether oppe sine rechten erven, alse hirvor bescreven is.

IV 22.

So wur en then anderen beclaghet vor gherichte umme ghelt ether umme andere sake, bekend eme thes the anclagere, ether wert hes vortucht, also that eme the voghet to dren richten hebbe gheboden to lestende, unde he thes voghedes bod vorsete to der verthen claghe, so scal men eme richten uter were ether weldighen in sin erve, oft

[75]

het hevet. Ne heft he nen erve, so scal men eme richten mittem manne.

IV 23.

Nen maen ne mach setten wicbelethe, he ne do et vor then ratmannen, dhar er mer then the helfte ieghenwerdich si; were he oc sculdich, the ghene theme he sculdich is, dhe mach the sate bispraken binnen theme naghesten manethe, also vele he siner sculde vullencomen mach, als enes stades recht is. Wurden thar oc breve oppe wilcoret, the scolen the ratmanne under sec holden oc to eneme manethe, ed ne si also dhat te ghene, the the hantfeste ghift, se beborghen mochte.

IV 24.

Nen man mach wicbelethe copen, dhe ghene the dhat vorcoft, the ne late id op vor theme richte to rechter dhingtit daghes, unde dhe ghene the dhat coft, the ne gheve sinen vrethewin theme voghede unde then ratmanne, als es stades recht is.

IV 25.

The voghet is weldich enes ordeles to vraghende so weme he wil. So welic man oc enes ordeles van eme begheret, thes ordeles scal the voghet vraghen unde scal dar thenne ummegan, als en recht is.

IV 26.

So welic man tughe leed, ther mer sin wan twe, wat ther to rechte cumt binnen ver benken, the scolen theme clagere helpen tughen na thes, dat se binnen ver benken begrepen sin; se ne willen sec thes voghedes wedde trosten.

IV 27.

So welic pape belened is unde oppe that leen sic wigen let, also verne that he nen leyge werthen moghe, the ne mach nen erve op-

[76]

nemen ether opburen mit then the eme like bordich sin, ed ne si also vele, dat ed op ene alene erve unde eme alene besterve, also dat he the nagheste si.

IV 28.

So we en hus hevet, dharvan druppe to der erthe valt, the scal hebben buten sime hus unde buten sinen tanghen en quarter ener elne, unde dhat blec ne scal sin nabur nich mit nenen thinghen becummeren.

IV 29.

So wat schut twischen usen borgheren buten Bremen in er anderen stad, dhat to tughe cumt, so wat thar ghetucht wert, dhat scal like stede wesen, als ed to Bremen si ghetucht, so ed tucht werthe na ther stades rechte, unde the ratmanne van ther stad eren openen breve dhar up gheven, wo the sake ghetucht si.

IV 30.

So welic man swinehor utdreghen let uppe the strate, the scal ed thes silves daghes wechbringhen laten mit waghenen, the scolen dhich wesen, ether in schepen; we se dhit breke, wurde hes vorclaghet vor then ratmannen, he scal gheven ther stad dhre schillinghe. So we oc anderen mes let uppe the strate bringhen, the scal en wechbringhen laten umme the thwer nach; let he ene lenghere liggen, unde wert he dharumme beclaghet vor then ratmannen, he scal gheven ther stad dhre schillinge.

IV 31.

So wur en then anderen beclaghet binnen ver benken vor mines herren voghede umme penninghe ofte silver, unde he eme thes bekent ether wert he thes vortucht, sculdeghet oc the claghere en umme andere penninghe ether ander silver, thes like vele is, unde the anclager vraghet, wether ed the penninghe ether thad silver were, thes er bekende ofte vortucht si, the claghere seghet, ed sint ander penninghe ether ander silver, the anclaghere the ne bekent eme thes

[77]

nicht, thad ed andere penninghe ether ander silver si, the claghere scal en vortughen, that ed andere penninghe ether ander silver si; alsus scal et gan umme allerleyge sake the thesser like wis to claghe comet.

IV 32.

En borghere mach tughen uppe enen gast mit twen anderen borgheren umbesproken eres rechtes, also ho alse the schulde lopt, dhat buten Bremen ofte binnen Bremen is gheschen.

IV 33.

So weme beclaghet binnen ver benken vor mines herren voghet umme ghelt ether umme ander sake, mach he tughen ene sette sone unde vorguldene schult unde lethech unde loos, he scal wesen lethech unde los. Mer is the sake hoghere van en marc, so scal he se tughen mit sworenen.

Mittlere Novellenschicht.

IV 33a.

De ratman sint des to rade worden mit den wisesten, dat se des nicht en willen, dat ienech man cope eken timberholt eder ekene brede, dat van der sutgest tocumpt, mer de gene de des behovet to sine bowe. Breke dat ienech man, de scal dat beteren der stat mit dren marken, also dicke alse he dat brect.

Jüngste Novellenschicht.

IV 33 alpha.

Na godes bord dusent iare verhundert unde soven iare, in dem hilghen avende sunthe Johannes baptisten, also he geboren wart, do wart de rad des to rade myt der witheit, dat eyn yewelic borgher unde borgherssche de bynnen Bremen wonen wel, wonen schal uppe wicbelde

[78]

Jüngste Novellenschicht.

binnen unser stad, id ne sy dat ere welke van anstervens weghene edder van lyftucht nu yegenwordich wes hebbe in wedeme, edder in tokomenden tyden wat anstorve edder gheven wurde, de mach des bruken. Ock en schal nen borgher edder borgherssche vorhuren, vortynsen, edder anders laten wicbelde gheestliken luden. Were dat desser stucke yemant breke, de schal dat beteren der stad myt twintich marken, unde schal ock nicht stede wezen.

IV 33 beta.

Anno domini MoCCCCoXI feria quinta in dominica oculi wart de rad des en mit der gantzen witticheit, we rente plichtich is to ghevene der stad, de schal zyne renthe utgheven unde betalen, unde vor nene schult affslan, ofte eme de rad van der stad weghene wes schuldich were.

IV 33 gamma.

Vortmer des zulven daghes wart de rad des en mit der witticheit, dat nen wedewe, de kyndere heft unde man nemen wil, schal byslapen, ze en hebbe tovorn delet mit eren kynderen unde der kyndere vormunden to der kyndere hant by sestich punden.

IV 33 delta.

Na godes bord dusent iar veerhundert unde sesteyne iar, des sundaghes vor mydvasten wart de rad myt der gantzen wytheyt des to rade, welk unser borghere stervet unde kindere nalet, de vormunde behovet, der vormunde schullen twe wesen: en de negheste van des vader weghene unde en de negheste van der moder weghene. Dar mach en de vader tokesen unde tosetten enen vormund, wan he wil; de schullen like mechtich wesen, de korne mit den bornen, der kindere ghud truweliken to vorheghende unde to vorstande, alzo dat de ene sunder dem anderen dar nicht an do, unde schullen iewelikes iares der kindere vrunden, twen van vader weghene unde twen van moder weghene, den neghesten enes rekenschup don van der kindere ghude, dewyle se der vormunde bedorven, efft de vrund dat van en esschen. Were oc dat de korne vormund afflivich wurde, er de kindere to eren

[79]

Mittlere Novellenschicht.

IV 33b.

De ratman mit den wisesten van der stat sint des to rade worden, dat de sesteyn marc, de en yewelc ratman plecht to lenende der stat, wan he sit in den rade, de penninge scolen de anderen olden ratman van den sessendrittigen, de na em comet to sittende in den rat, dem genen wedergeven, de vor em hebbet geseten in deme nagesten iare: enen yewelken sesteyn marc binnen den ersten manede, wan se to sittende comen sint bi erem ede. Wer et oc also dat der olden ratmanne unbreke, so scolden de nygen ratman mit den olden, de dar den sittet, alsodane penninge weddergeven, also dar gelenet sint binnen den ersten manede van des stades gelde oc bi eren ede. Desse penninge scal men oc bireden mit reden gelde, ofte mit guldinen, ofte mit sulveren panden, de men vor de penninge moge setten in den ioden. So wanne oc de penninge sic minneret, so scal sic oc minneren de lene. So wanne oc de penninge altomale bired sint, so scal desse settinge unde dit stucke nicht wesen.

Jüngste Novellenschicht.

iaren komen, so moghen de neghesten vrund, twe van vader weghene unde twe van moder weghene, den de bornen vormunde van der kindere ghude rekenschup schullen don, enen anderen vormund in des doden stede kesen, de en ghud dunket wesen; de schal vulle macht hebben, alze de ghenne hadde de dar dot ys. Unde desse vormunden, de korne myt den bornen, schullen unse borghere wesen. Were ok dat de kindere mer rente hedden, wen men vorkostede unde vorkledede an en unde an erem ghude, dat schal men vort keren in der kindere beste. Desse vormunde, de korne myt den bornen, schullen vormunde blyven den iuncvrouwen, wente se to vyffteyn iaren komen, unde den knechten to achteyn iaren. So welik ok desser vormunde, de ghekorne effte de gheborne, der kindere yenich bereden bynnen dessen iaren der vormuntschop ane der anderen willen, de schal gheven der stad twyntich marck unde den vorsmaden vormunden twyntich marck.

[80]

Jüngste Novellenschicht.

IV 33 epsilon.

In dem iare godes, also men scref dusent drehundert neghene unde virtich, in deme hilghen avende sunte Micheles, wurden de ratmanne unser stad mit der witheyt des tho rade: so we na deseme daghe, he si borghere eder gast, voghet wert in user stad, de en scal use borghere nicht mer wesen noch werden na deme daghe, dat he der voghedie vortyet, unde de ratmanne user stad en scolen ok ene tho neme borghere mer untfaen ane Otten, de mach sitten in der voghedie ane vare, also he no sit.

IV 33 zeta.

Ok welk man denst schal don den rade, dar umme dat he koren is in den rad, de schal gheven to der stad buwe ver Bremer mark; de schal he utgheven by zinen ede, den he zworen heft der stad, den ghenen den der stad mure bevalen is, binnen den ersten halven iare alzo he koren is; darto schal he don eyn denst zinen kumpanen, de myd en in den rade zittet, unde der stad boden unde anders nemende by teyn marken.

IV 33 eta.

Do na godes bort weren ghegan duosent iar drehunderd iar in deme zoven unde zesteghesten iare des neghesten vrydaghes na tvolfden, do vordroghen de radmanne mid eren wizesten van der stad: welk man na desseme daghe mer koren wuort in den rad, de scal der stad ynlosen bynnen den ersten achte daghen, also he koren is, ene mark ghelles van der stromhuore unser stad dese ute steyt, aldewyle dat van der stromhuore wot ute steyt. Wan ok de stromhure al yneloset is, so scal men vortan losen by rade der radman der stad renthe, dar se ute steyt, dar se best unde wyszeste beleghen is, unde de rente de alduos yngheloset wuort, de scolet de ghenne beholen de ze ynloset hebbet, se unde ere erven also manich iar, also se maneghe mark utegheven hebbet, also dat stucke utwiset dat dar uppe screven is hirvore in dessen boke van den nygen radmannen. Wan aver de renthe los is van den ghennen de se ynloset hebbet, so ne scolet de radman by eren ede de renthe nicht meer utzetten umme nenerleyge not willen, mer se scal io ewelken by der stad bliven.

[81]

Mittlere Novellenschicht.

IV 33c.

So wanne en ratman umme scult vor den vogede wert vorclaget unde dar vorvolget, wert he darna umme de scult vor den rade vorclaget, so scolen de ratman eme beden, dat he binnen verteyn nachten birede; unde doyt he des nicht, so scolen eme de ratman ander warve beden de biredinge echt binnen verteynachten bi vif marcken, unde so ne scal he nicht sitten in den rade, dewile he nicht bired ne heft; den scolen de ratman na den lesten verteyn nachten richten ute den weren, unde den broke oc richten ute den weren.

IV 33d.

So welc borgere voget wert in desser stat, dewile de he voget is, ne scal he nin borgere wesen. So wanne der vogedige vortiyt, wel he den borgere wesen, so scal he vor den ratmannen sveren in den hilgen, dat he vogedige nicht geweddet ofte gecoft ne hebbe.

Jüngste Novellenschicht.

IV 33 theta.

Ok zo schal buren nen par radman vorzetten, dewile dat de langwedel der stad is.

IV 33 iota.

Dorch nutticheyt unser stad sint de ratmanne mit der witticheyt des to rade worden: so welic user borghere eder borgersche rente liflighedinc kopen wil, de scal ze kopen van den ratmannen user stad ofte van usen borgheren; ze we dit breket, de scal it beteren mit teyn marken zilvers. Desse rente scal men utgheven alle iar binnen ver weken na paschen unde binnen ver weken na sunte Michaheles daghe; zo we dese tyt vorsumet, de scal gheven vif verdinge vor de mark rente.

IV 33 kappa.

Vortmer zo welic user borghere yder borghersche rente kopen wil in user stad an huse ofte an erve, de scal kopen eder gheven vor yewelike mark gheldes twelef mark redes Bremers zilvers zunder

[82]

Jüngste Novellenschicht.

genighe ware unde nicht min; zo we dese rente koft, de scal zweren vor deme rade unser stad, dat he dit gheholden hebbe, also hirvor ghescreven steyt. Dit scal ok eyn recht bliven yn user stad; zo we dit breket, de scal it beteren mit teyn mark zilvers.

IV 33 lambda.

Dorch nutticheyt der menen stad sint de ratman mit der witheyt des tho rade wurden, dat se des nicht en willet, dat yemant hirlandeschen hoppen utvöre, so wanne de scepel mer ghelt wen en lot. So we dit breket, wert he des vortughet mit twen tughen, also eyn recht is, he scal id beteren der stad mid vif marken unde scal den hoppen vorlesen. Wert he ok dar ume besculdighet van den ratmannen, wil he dar nicht vor sweren, he scal id beteren also hirvore screven steyt. Vortmer so welk sciphere den hoppen vöret, de scal id ok beteren mit vif marken.

IV 33 my.

Wann et de rad wil, zo moghen ze tho swornen kezen de besten hussittenen borghere, de en dar nuttest dunket tho wezen, tho den mynnesten olt van veer unde twintich iaren, deze dudesch konnen lezen; unde der en schal nicht meer wezen den der radmanne zint, de tho der witticheyt pleghet tho ghande.

IV 33 ny.

Ok we tho swornen koren wert, de schal sweren dat he deme rade unde der stat truwe unde holt zy, unde rechte tughe do, unde do dat noch dorch leve noch dorch lede, dat em god zo helpe unde de hillighen.

IV 33 xi.

Dorch nuttecheyt der menen stad zint de radman mid der wittecheyt des to rade worden, dat nene papen edder gaste scholet zulven buwen edder buwen laten zeeschepe edder eken, noch unze borghere scholet gasten schepe buwen mid der gaste ghelde by twintich marken. Wert we dar umme schuldeghet unde wel dar nicht vore zweren, he schal de 20 mark utgheven. Buwet ok welk borghere en schyp to ziner

[83]

IV 34.

Swor en pape kumt vor mines herren voghet tho richte, dhe nene wigenche ne hevet, unde dhat wel beborghen, dhat he recht gheven unde nemen wel binnen ver benken, dhe mach sine claghe wol betughen unde tho dher claghe wol antworden.

IV 35.

Swe dhen anderen vorclaghet vor mines herren voghet umme quic idher umme rindere, dhat he eme in hode dan hebbe tho warende unde eme dhes vorseket, wort he dhes vortughet, also en recht is, dhat scal he eme wedher antworden also got, also het betughen mach; ne mach hes nicht betughen, so scal it eme dhe andere gelden, also he sin recht dhar tho don moghe, dhat het eme al vorgulden hebbe.

IV 36.

So wor en man eneme ammichtmanne deyt sin got tho makende, so wolkerhande it si umme sin lon, dhe ammetman sterve, idher untwike van nude idher van not, mach dhe cleghere dhat tughen, dhat he eme dhat got dan hebbe tho makende mit borgheren umberopen eres rechtes, kumt he it an, he scal eme gheven also vele, also he eme sculdich is tho lone, unde nicht hoghere ne magh et dhe ammetman vorsetten.

IV 37.

So we bekumberet, also en recht is, perdhe idher quic dhat levendich is, sterft it, er ed eme weldighet were, dhen scadhen scal dhe

Jüngste Novellenschicht.

behuof, des en schal he nicht vorkopen binnen dren iaren. Vorkoft he id ok, zo schal he id vorkopen unzen borghere, de dat vore to der ze dre iar. Breke dit welk, de schal gheven dem rade twintich mark, unde de kop schal nicht stede bliven. Wan ok dat schyp van unzen borgheren ghevoret is dre iar, zo moghet ze dat vorkopen weme ze willet.

[84]

hebben dhet sin is, it ne si also, dhat het eme vorrokeloset hebbe; dhar mach men ene umme sculdighen.

IV 38.

Koft en vleshowere quic dhat men ethen mach, steyt en borghere dharbi dhe dhat hebben wel tho siner kost, he scal dhen vleshowere gheven ses penninge, is dhe kop minnere dhen en marc. Is dhe kop grottere dhen en marc, he scal eme io gheven van der marc enen scillinc, also it sec boret, er het van der geghende bringe, dar dhe kop scut.

IV 39.

So we enen wilkore deyt wedher dhen anderen, umme welkerleghe dinc dhat si, dhat he eme wedher antworden scole scadhelos, unde dhes vullenkomen mach, dhat he dhen wilkore wedher eme dan hebbe, nimt he dhar scadhen an unde mach he dhes vullenkomen, dhen scadhen scal he eme ghelden. Dhit sulve scal oc wesen umme borghetoch unde umme lovedhe.

IV 40.

So wor en man borghet en dhinc vor richte to bringende, dhat men vlotten unde voren mach, it si perdhe idher quic dhat varende have si, dhe scal it vor richte bringhen, also het borghet hevet, mach hes vullenkomen; ne mach he dhes quekes idher dher stucke nen hebben, he scal dhar bringhen also got, also it was, dho het borghede, also he sin recht dhar tho dhon wille; unde wot he dhar bringhet, dhat scal stan tho dheme silven rechte.

IV 41.

So wor twe tho samene komet an echtscep, wot dhe hebbet, dhat is herer beydhe na stades rechte; storve er en, dhe ander scal sine sculde gelden dhes he bekent, dher men vullenkomen mach, dhar ne si ander undersched, unde dhes men vulkomen mach mit hantfestinge idher mit tughen.

[85]

IV 42.

So wor en man edher en vrowe sterft, van dheme godhe dhat he agter let scal men ghelden dhe hure tho eme halven iare thovoren; wort oc dhat ander got bekumberet, men scal dharaf gelden marc bi marke lic, wes men vullenkomen mach. Aldhus scal it wesen, ift en hemeliken enwech veret.

IV 43.

So wor borghere sin dhe en wicbeledhe hebbet tho semmene, unde en van dhen anderen wel, dhe ghene, dhe van dhen anderen wel, dhe scal binnen enem manedhe dhat erve setten umme like vele penninge; dhe andere dhe scal dharna binnen enem manedhe kesen, wedher he dhe penninge nemen edher gheven wille umme dhat wicbeledhe; wer et also dhat dhe ghene dhe dhen kore heft nicht kesen wolde binnen enem manedhe, id scolde dhe ghene dhen kore hebben, dhe it set heft umme dhat wicbeledhe.

IV 44.

So wor en claghe kumt binnen ver benken vor mines herren voghet, dhe men mit tuoghen ansprict, unde dhe anclaghere dhes vorseket dhes men en mit tuoghe ansprict also, alse men ene vortuoget, also scal he lesten unde ghelden.

IV 45.

So wor en knecht utte sines herren dheneste geyt er tyden weder sines herren willen, dhe scal sinem herren also vele gheven, alse eme sine herre scolde gheven; ghev em oc sin herre orlof er tyden, he scolde eme sin lon albedille gheven.

IV 46.

Nen pape idher vrowe ne mach nemende vortuoghen vor mines herren voghet, it ne si eme lovet edher untvanghen mit voremunde.

IV 47.

So wor en borghere edher en borghersche beclaghet wert binnen ver benken unde also vere kumt in that richte, dhar men richten scal

[86]

uten weren, unde kome en ander unde spreke, dhe varende have, in dhen weren is, dhe si sin echtliken eghen, mach he dhes vullenkomen also recht is, mach dhe dhat the have sin ware, er he beclaghet wurdhe van dhen, dhar men ene vore panden scolde, dhat he dhes wol vullenkomen mot, wolde oc en dhen claghere dharumme sculdighen, that het eme dede tho ener helpe, dhar mach he vore stan mit sime rechte.

IV 48.

Dhar ne mach nemene binnen ver benken wicbeledhe weddescat holden, the buten sinen weren is, mer we dhen weddescat hevet an sinen weren, dhe mach sin ghelt holden uppe dhen hilghen.

IV 49.

So we dhen anderen deyt varunde have, dhar se beyde geldes van wachtene sin, hebbet se dhar ene scele umme, so scal it dhe setten dhet in sinen weren heft, unde dhe ander scal kesen over dhe dhveren nacht; wolde he nicht kesen, so scold et dhe ander beholden vor dhe settinge dhe it set is.

IV 50.

So wor en man wert ghewundet bi sclapender dhet, secht he, dhat he sciltwahtere si, dhat scal he tuoghen mit enem boden dhes stadis, the ene uteboden heft, unde mit twen mannen, the med eme utgheboden waren tho dher wachte; unde so ne scal the ghene, the ene wundet hevet, nen godhinc hebben. Mer war et also, that dhe wachtere en gast were, dhene use borghere wundet hedde, so scolde dhe borghere also lange buten Bremen wesen, bet he sic vorevende mit dhem voghede unde mit then ratmannen unde mitten sakewolden; mer mochte use borghere ene rechte nodwere tuoghen, dhes mochte he wol ethen.

[87]

IV 51.

Heft en borghere pande an sinen weren, the me vlotten unde voren mach vor sinen weddescat, dhar is he naghere uppen hilighen mit sines silves hant sin ghelt an to holdende, dhen ienich man eme af tho winnende, men spreket dhuve ofte rof an.

IV 52.

So wor en borghere ofte borghersche kumt binnen ver benken, unde lete en erve, unde wil dhes wisse noch werden, ne is he thar nicht tho beseten, thad hes wille waren iar unde dach, also stadis recht is, unde dhe ghene dhe that erve koft unde ghift sinen vredhewin dhen rade unde then voghede, dhe voghet scal dheme, the dhat erve koft heft, enen vredhe werken.

IV 53.

So weme en erve besterft dhe erven heft, man edher vrowen, dhe ne mach dhat nicht laten, he ne dot mit erven love, it ne were also, dhat her afdelt si.

IV 54.

Dhar ne mach neman mit worthen welde don.

IV 55.

Dhar ne mach nen unechte sone herewede upboren.

IV 56.

So wellic man beclaghet wert binnen ver benken, dhat he hebbe sproken dhem anderen an sine ere, wert he dhes vortuoghet edher bekennet he dhes, dhes voghedes wedde is ver scillinge.

IV 57.

So wor en borghere worde vanghen, dhe ne scolde nemen losen ifte utborghen, it ne were also, dhat the stat hedde en mene orlighe, so mochte me ene losen ifte borghen bi rade dher ratman unde dher vrint.

[88]

IV 58.

So wor en bedherve man ifte vrowe heft enen sone dhe tho sinen iaren komen is, dhe koft unde sellet van sines vader ifte van siner moder weghene, dhe sec wol handelet, wot dhe borghet unde lovet, dhat scal sin vader ifte sin moder ghelden also verre, alse sin antal is sines godhes dhat eme boren mach van sines vader ifte van siner moder weghene, it ne si also, dhat he dhes vullenkomen moghe, dhat he van eme delt si, er dhe sculde sin thokomen.

IV 59.

So we dhen anderen sculdeghet umme vracht idher umme ghelt, sprecht dhe andere he hebbe eme benomede penninge gheven, unde dhe ander ne bekentes eme nicht, dhes scal he vullenkomen mit tuoghen dhat hes eme gheven hebbe.

IV 60.

So wor en dhen anderen sculdeghet binnen ver benken um en erve idher um ander got, thut dhes dhe andere up enen warent, dhes warendes mot he wol bruken.

IV 61.

So wellic man ankumt svin idher ander quic dhat eme stolen idher rovet si, dhat mach he holden mit sines sulves hant, it ne si that hes enen warent hebbe, dhet under eme heft, it ne si oc also dhat he yt toghen hebbe unde dhes vullenkomen moghe, dhat it sin hebbe wesen levendich unde dot, unde oc also it ne si schen in openbaren orlighe.

IV 62.

So wor en borghere sculdeghet dhen anderen um ene druppen mit slichter claghe, dhat se dhar nicht vallen scole van rechte, dhe ander spreke dhat dhe druppe dhar vallen hebbe iar unde dach edher mer ane rechte bisprake, mach he dhes also vullenkomen, so mach he sine druppen wol beholden.

[89]

IV 63.

So wor en buwen idher graven wil bi sinen nabur, dhat mach he don uppen sinen, erst he sinen nabur nenen scadhen do; mach sinen nabur dhar scadhe af komen, dhen scal he bewaren mit stutten edher mit anderen dinghen; wer et oc also dhat eme sin nabur dhes nicht steden wolde, mochte he des vullenkomen, so ne hedde thogeghen eme nenen broke.

IV 64.

So wor en man uppe enen warent thut, dhen warent scal he benomen unde sinen thonamen. Is dhe warent inhemes edher also na, dhat he komen moghe tho dheme neghesten richte, umme dhen warent ne scal he nenen echten dach hebben; were he oc uthe umme kopenscap, idher in peregrinathes, idher umme ander werf, idher also verre dhat he tho dheme richte nicht komen mochte, dhar mach he umme hebben sinen echten dach. War et oc also, dhat he binnen dhen echten daghe ene nicht hebben ne mochte unde dhat wolde holden uppen hiligen, dhat he also verre buten landes were, idher sugthen sek, edher dhes ghelike, so scolde he hebben andere ses weken; wer et also, dhat he ene tho dheme daghe nicht ne brochte unde dhat sweren wolde, dhat he ene nicht hebben ne mochte, also dharvore screven steyt, so scolde he ene noch binnen ses weken bringhen; ne brochte he ene dhen nicht tho rechte, so scolde he dhes warendes nedhervellich wesen.

IV 65.

So we vele sake tho dhen markete brinct unde en kome unde segge mit slichten worden, he hebbe dhe ware koft, dhe andere vorseket dhes, dho ware scal he eme wedher antworden, he ne moghes vullenkomen hat het koft hebbe.

IV 66.

Sculdeghet en borghere enen gast vor mines herren voghet, dhat he ne scole hergensone heten, mach he dhes vullenkomen edher bekent

[90]

hes, he scal it eme beteren mit ver scillingen unde dheme voghede mit ver scillingen; aldhus scal oc beteren en borghere enen gaste.

IV 67.

Wolde oc en unse borghere scult gheven dhen voghede, dhe voghet scal upstan unde scal enen anderen voghet setten unde antworden eme binnen ver benken tho siner claghe.

IV 68.

So we sin erve verkopen wil, that binnen dhesser stat unde binnen thessen wicbelde beleghen is, dhe scal beden twen sinen naghesten vrinden, dhar sin erve up vallen mach; unde ne wil it erer nen kopen, so mot he sin erve wol verkopen dheme, dhe eme dhar aller mest umme gheven wil, ane gestliken luden.

IV 69.

So wor en man verdhinget, ofte verkoft, ofte tho weddescatte set wider weghene sin erve enen manne odher twen, ofte so welkerhande got it si, ofte se twidrachtich thar umme werdhen, so we dhan dhen ersten kop edher dhen ersten weddescat tughen mach, dhe scal then kop edher dhen weddescat beholden.

IV 70.

So we sin erve vorhuret, it si an husen, it si an garden, so we that huret, dhe scal sine hure gheven tho rechter tit; beclaghet men ene dhar

[91]

umme, so scal he dhe hure gheven binnen dhwer nacht. Is it oc also, dhat he ut dheme huse varet sunder sinen willen, dhen broke scal he beteren mit eneme punde; nochthan scal he dhe hure gheven over thwer nacht. Is it oc also, dhat he mit sinen willen utvaret, beclaghet he ene dharna umme dhe hure, so hevet he dhes gheldes verteynacht dach lic anderen ghelde. Is that aver also, dhat the man varet hemeliken uter stat, so is dhe hushere, wat he in dhen weren vint, dhat dheme manne tohoret, naghere tho behaldene, dhan it eme ienich man af tho winnende si vor sine hure tho enen halven iare.

IV 71.

So welc man ene vedhe hevet sunder en borghere uppe dhen anderen, unde kundeghet he eme sine veidhe thovoren, unde dhes vullenkomen mach, unde sleit he ene dharna dot buten dhesseme wicbelde, he ne dharf dhar nene not umme lithen binnen useme wicbelde; wat aver en unse borghere dheme anderen deit buten useme wicbelde, dhat is an liken steden, ofte it binnen useme wicbelde scude, unde hes vullenkomen mach.

IV 72.

Herberghet en man lude, unde sleit erer en dhen anderen dot ane dhes werdhes scult binnen sinen weren, ofte so welc ungherichte dhar inne scut,

[92]

dhe werth scal is bliven ane scadhen, ofte se dhen vredhebrekere nicht upholden ne mochten unde se dhat waret uppe dhen hilighen.

IV 73.

Dhe handadighe dhat is: so wor en man mit ther openbaren scult, ofte mit ther vorvluchtighen dat verwunnen wert, ofte mit dheme eggewapene besen, unde begrepen wert, unde echt ofte he dhuve ofte rof an sinen weren hevet dhar he selven then slotel tho dreghet, unde ofte men tharna vraghet, dhat hes vorsaket.

IV 74.

So we over then anderen dach ofte over dhen dhridden dhuve ofte rof, dhe eme ghenomen is, unde under dheme anderen vint, the dhat oppenbare ghekoft hevet unde unhalinghe hevet, dhen ne mach me nere handadighen dat sculdeghen, unde he dhes tuch hevet. Sprake aver en man, dhat he it ghekoft hebbe uppe dheme setten markete, he ne wete wedher wene, so is he dher dhuve unsculdich, unde dhat scal he sweren, unde he verlust sine penninge, dhe he dhar umme gaf; unde dhe andere scal sweren allene, dhat it eme afgherovet ofte afghestolen si. Seghet he aver dhat it eme

[93]

gheven si, so scal he sinen warent vore bringhen binnen verteynachten, unde ne deyt he dhes nicht, dhe scadhe is sin, unde he is dhes godes eyn dhef.

IV 75.

So wat en man roveren ofte theven afiaghet, dhat scal he kundeghen dheme voghede unde dheme rade, unde kumt we dhes that is, is he use borghere, men scal it eme wedhergheven, unde so wat kost dhe ghene dhe it wan dhar umme dede, dhat scal he eme ghelden unde sines arebeydhes lonen, also it dheme rade moghelic dhunct; were it oc also, dhat thar nummende na ne queme, so scal ment holden iar unde dach, unde dharna scal is hebben dhe voghet dhat dhridden del, unde dhe rat that dhridden del, unde dhe it wan dhen dhridden del; kumt dhar aver eyn gast na, dheme it verstolen ofte afgherovet is, unde wint het mit rechte, so scal dhe voghet hebben dhat dhridden del, unde dhe gast dhen dhridden del, unde dhet wan dhen dhridden del.

IV 76.

En dhef dhe mit ther dhuve begrepen is, unde vanghen unde bunden in de hechtnisse kumt, unde vanghen unde bunden vor richte kumt mit ther undat, dheme scal men dhen vorespraken undelen; also scal men oc dheme rovere don; unde dhen dhef scal men henghen umme dhuve, dhe betere is

[94]

dhen en half verdinc; unde benethen eneme halven verdinc scal men ene tho dher stupe slan, unde mit enen gloyden slotele an sin ene ler bernen, unde dhartho scal he dhe stat versweren; unde enem rovere scal men sin hovet afslan umme rof. Eneme morthere, unde enen kerkenbrekere, unde enen mordhbernere scal men sine ledhe tostoten mit eneme radhe unde upsetten. Enen valschere scal men sedhen umme valsche penninge unde dhat valsch uppe dheme markete bernen.

IV 77.

So welc kersten man ofte wif, dhe unghelovich is, ofte mit tovere umme geyt, ofte mit verghifnisse, unde mit ther verschen dat begrepen wert, dhe scal men uppe dhe hort bernen; unde also scal men oc don enen verradere.

IV 78.

Wer en man gheslaghen, that he legherachtich wert, unde kumt he up, unde wert he na dhere tit besen van goden luden tho dher kerken, ofte tho dhen markete, ofte tho dheme stoven, unde storve he dharna, dhe ene sloghen dhe ne dhorven nenen mort beteren mer slaghe ofte wunden, ofte he dhe hadde.

[95]

IV 79.

So welc man dheme anderen sin got deyt tho holdende, unde it eme verstolen, ofte afgherovet, ofte ghebrant wert, unde verlust he sin got dhar mede, unde dhar he it uppe dhen hilighen waren, dhat he sin dhar mede verloren hebbe, unde that it ane sine scult si gheschen, he ne scal dhar nene not umme lithen; unde is it ve ofte quic, unde sterft it dheme dhe it tho holdene dan was, he ne scal dhar nene not umme lithen, dar het sweren, dhat it ane sine scult si doet ghebleven. So wat so aver en man dheme anderen lenet, dhat scal he eme unvorderft wedher antworden, ofte ghelden na sineme werdhe, ofte it verloren wert.

IV 80.

So wan en unse borghere binnen dhesser stat vredhelos gheleghet wert umbe enen broke, sines godes dhes ne scal sic dhe koninclike wolt nicht underwinden, wante he dhen broke dhar mede hevet vuldan, dhat he is vredhelos gheleghet.

IV 81.

So welc man dhen anderen an sin achte bedet unde seghet eme sine

[96]

hemelcheyt, unde wolde men dharna mit dheme manne vertuoghen, dhes mochte nicht sin.

IV 82.

Leghet en man seec, unde is he sculdich, unde sent he boden, dhen he sculdich is, alsulke boden dhar hes mede vullenkomen mach, unde wil mit eme rekenen, unde wil dhe andere nicht tho eme komen, unde sterft he, sine erven ne scolen van dher scult nene not lithen, it ne were also, dhat the man seec were, ofte nicht gan ne mochte, ofte nicht tho hus ne were; unde mochte he thes tuoghen, he blift is ane scadhen.

IV 83.

So welc man sinen knecht verdrift er rechter tit ute sineme dheneste, dhe scal eme sin vul lon gheven, he ne hebbe it verboret mit bossede, dhe he eme bewisen moghe. Untgheyt oc en knecht sineme herren mit motwillen er rechter tit, he scal sineme herren wedherkeren, so wat eme sin herre gheven hevet van dheme iare ofte van dhere vart, unde dhartho also vele, also he eme lovet hadde; that silve scal wesen twischen vrowen unde megheden. So we aver huret enen knapen ofte ene maghet, unde ne kumt

[97]

he ofte su an sin dhenest nicht, unde ne wil mit eme nicht wesen, dhe scal eme half also vele wetherkeren, also he eme lovet hevet.

IV 84.

Eyn iewelc minsche the dhenet mach vor rechte holden uppe dhen hilighen sine menasle, that is ver scillinge. Sculdeghet he aver sinen herren ofte sine vrowen umme sin lon, dhat scolen se eme gheven ofte mit ereme rechte dhar vore stan; unde so we uppe ghenathe dhenet, dhe mot gnadhe wachten. Sterft oc dhe medede minsche, men is sinen erven nicht mer sculdich tho ghevende, dhen also he verdhenet hadde uppe the tit also he starf; hadde he oc tho vele upghenomen, he ne tharf nicht wetherkeren; storve oc dhe herre unde dhe vrowe, dheme dheneste scal men also vele gheven also he uppe dhe tit verdhenet hadde; willet oc dhe erven, he scal oc vul dhenen unde nemen vul lon.

IV 85.

So welc knape wif nimt, ofte welc maghet man nimt, dhe mach wol ute sines herren dheneste gan, unde beholt also vele also he uppe dhe tit verdhenet hadde; unde hevet he oc tho vele upghenomen, dhat scal he wetherkeren.

[98]

IV 86.

So welc knape an uses borgheres dheneste is unde sin knecht is, wordhe he wundet ofte dotgheslaghen, dhewile he in sines herren dheneste were, buten dhesser stat van eneme gaste, unde ne were the knecht nen borghere, it were dhoch an liken steden ofte he borghere were, dhewile dhat he usen borgheren dhenede.

IV 87.

Is en man in enes mannes dheneste, unde scut eme wat van unghelucke an sineme live ofte an siner sunt in sines herren dheneste, dhe herre scal is bliven ane scadhen unde ane scult. Mer he scal eme gheven sin vul lon.

IV 88.

Vor dhuve, unde vor morth, unde vor rof, unde dhes ghelike ne mach neman borghe werdhen, dhe mit dher scult begrepen is.

IV 89.

So wor en man dhes anderen got beset in dhesser stat unde he enen borghen but, dhe also vele erves hevet, also sin claghe werth is, dhen scal he nemen; it ne ware also, that he dhat got dhuve ofte rof anspreke, so ne

[99]

dhrofte he dhar nenen borghen vore nemen. Unde wethersprake he dhen borghen umme dhe anderen sake, dhat scal he beteren mit ener marc silvers dher stat, unde he scal komen tho dheme naghesten dhinge vor richte unde claghen uppe dhat got; unde ne kumt he nicht unde claghet, dhat scal he beteren mit ver scillingen; unde bekummeret het ander warve, unde ne claghet he nicht echt tho dheme naghesten dhinghe, dhat scal he aver beteren mit ver scillingen; unde bekummeret het aver tho dheme dhridden male unde beclaghet het nicht echt tho dheme naghesten dhinghe, that scal he aver beteren mit ver scillingen, unde that got scal wesen los van eme.

IV 90.

It ne scal neman uses borgheres got besetten, dhe dhe hevet erve unde eghen; unde deyt he dhar en boven, dhat scal he beteren mit ener marc silvers dher stat.

IV 91.

Ghift en man dheme anderen scult umme ghelt, unde eschet eme borghen tho, unde hevet dhe andere also vele erves binnen dher stat, also dher scult is dhe men eme ghift, he ne dharf nenen borghen setten; dwinct aver ene we dhar en boven, dhat scal he beteren mit ener marc silvers, it ne si also dhat he dhar enen borghen vor esche, dhat sin erve unverset si unde unversolt si.

[100]

So we scult vordheret up enen man, dhe nicht ghelden ne mach noch borghen setten umme dhe scult, dhe voghet edher dhe vrone scal eme dhen man antworden vor sin ghelt, unde dhen scal he holden unverderft unde mit spise ghelic sineme sinne; wil he oc ene spannen mit ener helden, dhat mach he wol don. Anderes ne scal he ene nicht pinen. Let he ene oc gan mit willen, dhat he eme dach ghift, ofte untlopt he eme sunder sinen dhanc, dharmede ne is he nicht lethich, aldhewile dhat he eme nicht ne ghelt. Men ne scal oc nene vrowen to pande gheven vor ghelt, dhe nicht ghelden ne mach; mer men orlevet dheme manne ere overste cleyt tho allen tiden, al wante he sin ghelt hevet.

IV 93.

Umme lende penninge unde bewisede penninge scal me iewelken manne dhachtingen over dhwere nacht. Mer van scult dhe en gast dheme anderen sculdich is, ofte en borghere dheme gaste, ofte en gast eneme borghere, scal men och dachtingen over dhwere nacht. Mer umme scult dhe en unse borghere dheme anderen sinen borghere sculdich is, scal men dachthinghen erst over verteynacht; unde sit he dhar over, dhat scal he beteren mit ver

[101]

scillinghen, unde men scal eme ander warve dachtinghen over dhwere nacht.

IV 94.

Sprake en man dheme anderen quat achter sineme rugghe, unde versoke he dhes vor sinen oughen, he scal dharmede ledich wesen unde ne scal nicht sweren. Bekent hes aver, he scal it beteren.

IV 95.

Velle en henghelrode, ofte holt, ofte en scip dhat uppericht were, ofte en hus, ofte wat it were, unde scude dhar scathe af, unde ware it vore van dheme rade nicht besculdeghet, dhes it were, bleve is ane scadhen. Mer ware it vore besculdeghet van dheme rade, he scal it beteren to rechte unde dhen scadhen uprechten. Ware oc enes mannes brugge van dheme rade besculdeghet, unde breke we sin ben dhar ane, it ware man ofte quic, ofte wat unghelucke dharvan scude, dhat scal beteren dhes dhe brugge is; ware oc dhe brugge umbesculdeghet, he blivet lethich.

IV 96.

En knecht dhe ne mach sines heren got binnen landes noch buten landes vervechten noch verdobelen, dhe herre ne ghave dhar iawort tho;

[102]

he ne mach oc nen ghot uppe ene kopen, dhe herre ne gheve sine breve dhar up, so wat he koft, that he dhat ghelde.

IV 97.

So wor en man uppe dhen anderen claghet, unde dhe andere up ene wedher claghet, dhe erst claghet, dhe ne dharf dheme anderen nicht antworden, he ne si erst van eme komen mit rechte. Mer he scal benomen, wo meneche scult he eme gheven wille.

IV 98.

So welc man dheme anderen lenet sin perth, ofte cleth, ofte wilkerhande got dhat si, unde to welker wis he dhat ut sinen weren let mit sineme willen, unde verkoft it dhe ghene, dhe it dhenne in sinen weren hevet, ofte versat het, ofte verspelet het, ofte wert it eme afghestolen ofte afgherovet, dhe ghene, dhe it erst verleghen ofte versat hevet, dhe ne mach dhar nene vordheringe af hebben sunder uppe dhene, dheme het lech ofte satte. Storve dhe oc, he scolde it vordheren uppe sine erven.

IV 99.

So we dhes anderen swert, odher cleth, odher ketel, ofte badhelaken, ofte dhes ghelic van dheme stoven dreghet sineme ghelic, ofte sac idel ofte vul van dher molen voret, ofte sadel, tom, ofte sporen, odher ander got enes

[103]

anderen mannes nimt vor dhat sin sineme ghelic, odher bedde, oder cussene, ofte slapelakene, ofte seghel, ofte kabele, ofte towe, ofte welkerhande got that si, dhar is mer thosamene leghet, unde dhat sin dhar liggen let, holt het dhenne an dheme wane, dhat it sin si, unverholen unde openbare, unde dar he dhartho sin recht don, dhat hes nicht ne wiste, he ghift it wedher ane broke. Mer he scal dhat tughen, dhat het oppenbare hat hevet unde unhalinges.

IV 100.

So wor en ruchte scut in ther stat, unde dhar ghescriget wert, unde komet dhe naghebure dhar nicht tho dhe dharbi beseten sin, unde scut it bi dher nacht, dhat scolen se beteren mit twen marken sulveres; unde scut it bi dheme daghe, so scolen set beteren mit ener marc sulveres, er iewelc tho dher stat kore. So we so aver sweren wil, dhat hes nicht ne horde, dhe ne dharf nicht wedden.

Hic incipit secundus numerus.

IV 101.

Dhe voghet scal horen vor richte twier manne wort unde enen man twisscen erer twier rechte vraghen en recht ordel; he ne scal oc nemende scadhen ofte helpen tho siner claghe ofte tho siner antworde; he scal oc

[104]

vraghen, ofte enes mannes wort si, also sin vorssprake sproken hevet. Eyn man mot oc wol dhre achte hebben, er he antwort gut, unde so scal he antwort ghen.

IV 102.

So wor en man gheyt na eynes mannes wive, ofte na siner dochter, ofte na siner nichten, dhe vore tho kerken gheyt, umme tho lasterende, unde wert he dhar mede begrepen, dhat scal he beteren mit sines sulves halse.

IV 103.

So wor en man dhen anderen sculdeghet umme scadhen, unde bekent he dhes scadhen, he scal ene eme to rechte beteren; unde vorsaket he dhes scadhen, he mach mit sineme rechte untgan. Men ne mach nenen scadhen tughen upp nenen man; mer sciprecht hevet andere recht van scadhen. Mer wilkoret en man dhen anderen scadhelos ut tho nemende vor twen svornen, van wilken stucken dhat si, dhar ne mach he nicht vore sveren, is it dhen svornen wittelic.

IV 104.

So wor en man bi slapender dhet varet uter stat unde ghoden luden ere got untforet, so wat an dheme huse blift sines ghodes, dhes scal dhe husherre allererst nemen dhe hushure, also vele also he holden wil, tho

[105]

ener halven iar scare uppe dhen hilighen, unde so wat dhar boven is, so wor so dhat is, dhat scolen dhe anderen hebben ghelic dhe it mit rechten tughen winnet, marc markelike.

IV 105.

So we sin got deyt enen ammetmanne tho makende, dhe ammetman ne mach dhat got nichte hoghere versetten dhen vor sin lon. Untfore he oc uter stat, dhe husherre ne mach dhat got nicht hoghere holden, dhen dhat lon wert was, dhat the ammetman hebben scolde.

IV 106.

So we sinen gast scult ghift umme kost, unde ne bekent dhe gast niner kost, unde mach dhe wert dhat ghetughen, dhat he an siner kost wesen hevet, he scal dhartho sweren, wat eme sin gast van kost sculdich is, unde dhat scal he eme gheven. Mer boven en iar ne mach he nicht sweren.

IV 107.

So wor en quic lethich lopt upper strate, it si perth, it si osse, it si swin, unde deyt dhat wilken scadhen, dhen scal it beteren; toghe sic aver ienich man dhat quic to, dhe scal dharvore antworden; were it aver en ber unde upper straten ghinge, unde tho dher bursprake verlovet is, unde bose wapene in then munde draghet, deyt dhe ber ienechen scadhen, dhes the

[106]

ber is unde dhes vertughet wert, dhe scal dhat beteren mit dhren punden unde dhe ber mit sineme live. Were it oc also, dhat en perth bunden stunde, losede dhat ienich man, dhet sin nicht ne ware, unde rede dhar uppe, dede dhat perth ienighen scadhen, dhen scal dhe man beteren, dhe dhar uppe ret, unde nicht dhat perth.

IV 108.

So wor en waghen uppe dher strate varet, deyt dhe waghen welken scadhen, dhen scal dhe beteren, dhe dhen waghen drift, wert he dharmede begrepen; unde mach men dhes mannes nicht hebben, dhat he untkumt, dhe perdhe scolen beteren.

IV 109.

So wor en man dheme anderen sculdich is to eneme daghe to gheldene, unde seghet men dhat sin dach komen si, unde seghet he wedher, dhat sin dach nicht komen ne si, unde mach he dhat tughen mit goden luden umbesproken eres rechtes, lep it hoghere dhen en marc, so scolent svornen wesen, dhat sin dach nicht komen ne si, sines daghes scal he gheneten. Mer ne tut he uppe nenen tuch, so ne mach he nenen lengeren dach hebben dhenne twelif weken; unde dhen dach scal he uppe dhen hilighen holden.

[107]

IV 110.

Dhat wif ne scal me nicht wisen ut thes mannes ghode, dhe kint dreghet, er su dhes gheneset.

IV 111.

So wor twe en erve tho semene hebbet, unde nicht overendreghet, unde erer nen sines deles umberen wel umme penninge, so wilc erer van dhem anderen wil, dhe mach dhat erve setten umme penninge tho hure tho eneme iare; dhe andere, dhe dhat erve mit eme hevet, dhe mach kesen binnen achte daghen, wedher he wille bliven in dhem erve umme dhe penninge, dhet dhe andere set hevet, edher van eme nemen; unde kust he nicht binnen achte daghen, so mach dhe andere hebben dhen kore; aldhus scal it erer iewilc hebben also lange, bet se overendreghet.

IV 112.

So wor en unse borghere is ane wif, edher en unse borghersche ane man, dhe ere kindere hebbet van eme delet edher beraden, dhe moghen wol mit ereme ghode, ofte mit ereme erve dhat en blift, don so wat se willet, so se dhat erve nichten vorkopen edher vergheven ghestliken luden.

IV 113.

So welc unse borghere wil hebben enen scepel, dhe scal dhen hebben na dhes stades mate, unde tekent na dhes stades merke. Were dhat the scepel worde vunden tho grot, also men up ener hant mochte holden,

[108]

dhar ne ware nen broke an; unde ware he dhar en boven grottere, dhat scal he beteren mit dhren marken sulvers; ware he oc tho voghe also vele, also men up ener hant holden mach, dhar ne ware nen broke an; ware he dhar en boven minre, dhat scolde he beteren mit dhren marken sulvers; unde worden dhar oc ghevunden twe striscepele, ofte twe wiscepele, unde dhe ene minre unde dhe andere grottere, dhe sin weren, so is he mit ther mate en dhef.

IV 114.

So we vor richte boden wort, dhe scal umme dhe dwerren nacht tho richte komen, also verre also dhar richte wort; ne wort dhar nen, so scal he komen tho dheme nagesten richte.

IV 115.

So we koft hevet renthe in enem erve, dhat in wicbelede legen is, dhar eme dhes stades hantfeste up gheven is, dhe renthe wedher men dhe scole geven tho eneme halven iare idher tho eneme helen, also dhe hantfeste sprict, dhe renthe scal men vorderen uppe dhen ghenen, dhe in dheme erve wonet also vere, alse sin hure kert, dhe it huret heft. Breke eme dhar wot an, dhat scal he vorderen uppet erve.

IV 116.

So we en scip wint edher hurt thogeghen dhen anderen mit vorworden tho ener benomden geghene, untvort he eme sin scip mit willen, dhat scal he eme ghelden also, alse sin scip unde sin towe werd was, dhes dhat scip is, also het holden wel in dhen hilighen.

IV 117.

Kumt en claghe vor dhen voget binnen ver benken umme ghift, dhe gheven si bi live, idher na dodhe, unde en ander kome, unde secke

[109]

dhe ghift dhe si eme er gheven, wot he dher ereren ghift vullenkomen mach, dhe scal stede wesen.

IV 118.

So wor men guot vint uppes koninges herstrate, ne kump dhar nement, dhe sic dhat guot thothe, also en recht is binnen iare unde dhaghe, dhat scal men legghen bi enen bisetenen man bi radhe dher ratmanne; ne kump dhen nement binnen iare unde daghe, dhe sec dhat thothe, also dharvore screven steyt, so scal it hebben dhe koninclike wolt; mer dhe it funden heft, scal men areveydes lon gheven bi rade dher ratmanne.

IV 119.

So wor en use borghere sterft, dhe tho sinen iaren komen is unde nen gestlic man is, dhe is sculdich sin herewede tho ghevende dhen ghenen, dhar it mit rechte up komen mach.

IV 120.

So we dheme anderen deyt en perd in sine hode unde eme dhes truwet, storve dhat perd idher vordorvet, sculdeghet ene dhe ander dharumme, dhat it van sineme ridende ider van sineme areveyde dot idher vordorven si, wel dhat dhe ghene, dheme it don is, waren in dhen hilighen, dhat it van siner weghene nicht vorwarloset si, mer dhat het bewaret hebbe lic sineme egene, he ne scal dhar nene not umme lidhen.

IV 121.

It ne mach nen unechte sone herewede ubboren, mer en echte sone dhe mach wol enes unechten sones herewede ubboren.

IV 122.

Sculdeget en gast usen borghere umme sculde idher umme lovedhe, dhe he eme sculdich idher lovet hebbe, dho he nen borghere ne was, vorseket her eme, mach de claghere dhes vulkomen binnen iare unde daghe, dhe he borghere worden is, mit usen borgheren umberopen eres rechtes, dhat dhe lovede edher dhe sculde er worden, er he borghere

[110]

ward, so scal he eme antworden umme dhe claghe lic eme gaste; swighet he siner claghe na dhesser thit, gheyt it hoghere dhen en marc, so scolen dhe tughe wesen sworenne.

IV 123.

So wor en borghere idher borghersche beclaghet wort umme ghelt, dar renthe mede lost si, dhes men vulkomen mach mit hantfeste idher mit levendighen tughen, vor dhe penninge ne mach men nen erve setten, me ne sett it tho kistenpandes rechte; also scal it oc wesen, we erve vorkoft, wolde he betalen mit erve tho eneme pande, dhat scal he setten tho kistenpandes rechte.

IV 124.

Sterft user borghere wellic, dhe maghe idher sine vrint ne kunnen mit rechte in sin erve nicht komen, it ne si dhat he nenen erven ne hebbe, dhe van eme komen si, idher dhat men van siner vrowen, dhe he achter sic laten hevet, nenes erves wachtende si; so we sec dhen mit rechte an dhat got thut, dhe scal dhes doden sculde gelden, dhe men mit rechte up ene bringhen mach.

IV 125.

Nen knecht idher megedike mach sic vorredhen, dhewile it is binnen sinen iaren, it ne ded it mit sineme rechten vormunde; si ne mach oc nemende vortughen.

IV 126.

Drige in me iare scal wesen echte dinc: thes anderen manendaghes na dheme hilighen daghe tho paschen, dhes nagesten manendaghes na sunte Mycheles dhach, unde dhes naghesten manendaghes na tweleften. So we se wicbelede obbeden wel, dhat men eme weldeghen scal, dhe scal it upbeden tho ver echte dinghen. Also tho welken echten dinghen het erst upbut, tho dheme sulven scal het lest upbeden.

IV 127.

So wor twe edher mer lovet mit samneder hant en lovede, dhat scolen se lesten, also se lovet hebbet, wan se me se dharumme scul-

[111]

deget, ware dher borgen wellic dhe men nicht hebben ne mochte tho dheme richte, heft he erven dhe inhemes sin dhe men hebben mach, uppe dhe scal ment vorderen lic dhen anderen, dhe mit eme lovet hebbet; ne hadde he nenen erven, hadde he dhen erve dhat wicbelede ware, dhar scal men dhat lovede up vorderen like dhen anderen sakewolden, dhewile dhat that erve waret. Is it also dhat thar wot am brict, dhat scal men vorderen uppe dhe borgen dhe men hebben mach. Were dher borgen wellek also kumberachteg, dhat he sin antal nicht gelden ne mochte, so scolden dhe gelden dhe mit eme lovet hebbet, unde so moget dhe vor eme geldet ene wol bekumberen vor sin antal.

IV 128.

So weme en herewede besterft, also en recht is, dhe scal it vordheren binnen iar unde daghe.

IV 129.

Iewelic unse borgere aach wol vorcopen sine velen sake, also dhat he se ut dher stat waren mach vor use borgere also verre, alse het eme lovet; bekumberde iement dhat govt, it ware borgere edher gast, wel dhe andere dhat holden in dhen hiligen, dhat he eme dhe warscap er lovet hedde, er it bekumberet worde, dhat he ene wol waren mach sunder ber dhat men tho vres voren scal, dhat ne scal men nicht verere waren dhen binnen usen wicbelede. Breke dhat we, unde worde he dhes vortugt mit twen borgeren umbesproken eres rechtes, he scold et beteren dher stat vor giwellic vodher ene mark; is is min dhen en vodher, he scal dher stat geven vor iewelic vat enen verdinc.

IV 130.

So wellic use borgere sec anewint kindere dher he vormunde is, dhe nicht tho eren iaren komen sint, dhe kindere ne scolen nene kost gelden; ere govt ne scal sic oc nicht ergeren, it ne were also dhat got enen witliken scadhen neme dhe ane dhes voremunden scult to queme;

[112]

mer van dher nut dhes godes unde dher renthe scal men dhe kindere bekostegen unde cledhen.

IV 131.

So we se dhem anderen vorcoft en perd binnen usen wicbelede, dhe scal is eme waren vor hovetsec, unde vor stareblint dre daghe, unde vor unrechten anevanc, unde vor ansprake binnen usen wicbelede.

IV 132.

So we dhem anderen lent en pant edher en clenade dhat vorloren wert, gift eme dhet vorloren heft dhar scult umme dhat pant edher umme dhat clenade, dhe scal it benomen, wo got it si, so mach dhe gene dheme it lent is legghen sines govdes also vele, also he sin recht dhartho do, dhat het eme gulden hebe.

IV 133.

Nimt en man sinen egthen dag umme enen tuogh, unde dhe tugh kome er dhen egthen daghe, unde si vlotvorech also dhat he tho dheme egthen daghe nicht komen moghe, dhe dhes tuges bruken wel dhe mach sine sake tugen vor dhen vogede, er dhen egthen daghe; mer he scal it then anclagere kundegen, wan he dhes tuoges bruken wel. Ne wolde eme dhe voget dhes tughes nich steden, he mocht et tugen vor dhen ratmannen; mer he scal it oc kundegen dhen anclagere, wan he dhes tuges bruken wel.

IV 134.

So we se wint en scip tho dher se wort ane underscyt, dheme scipherren scal men dhe vracht half geven unde dhat windelgelt dhe helfte; dhe anderen helfte beydhe dher scipvracht unde dhes windelgeldes scal men geven welke tit he tho dhem markedhe kumt, dhar he eme lovet hevet tho vorende; so scal he eme also vele gheven vor gywelke mark, also men torneyse edher engelsche penninghe copen mach vor ene mark Bremeres silvers binnen Bremen. Wer et oc also dhat that scip vordorve, queme dhes godes also vele mit dhem bodheme to lande, dhat men eme sine vracht dharvan geven mochte, dharvan scal men se eme geven, also dharvore screven steyt.

[113]

IV 135.

So we se sin antal sines godes unwech gift unde sterft, so we se sin antal upboret, dhe scal dhes doden graft bekostegen.

IV 136.

Worde en minsche slaghen binnen enes mannes were, it were man ifte wif, dhat scolden to hant kundege we se in dhen weren is mit eneme tyodhute sinen nagesten nayburen; dede hes nich, he scoldhit der stat beteren mit teyn marken.

IV 137.

Na godes bort dusent unde drehundert iar imme achten iare, in dhen hiligen daghe sunte Thomas, tho wordhen dhes dhe ratmanne tho rade mit dhen goden luden binnen Bremen, dhat se dhes nicht ne willet dhor umbescedene copinge, dhe wesen heft to Bremen an dhen huden, dhat ienich gast mer grone hude cope wedher dhe vleschhowere binnen Bremen; mer wedher andere use borgere mot he se wol copen. Vordmer ne willet se dhes nicht, dhat ienich use borgere ienighe hude cope boven enen halven verdinge, he ne si also rike, dhat her setten moghe en verdhen del van ener last; dhe mach se silven wol copen ifte sin knech, dhen he in sineme brode hevet; mer hude benedhen eneme halven verdinge dhe mot iewelic minsche wol copen. Vordmer so willet se, dhat nement dhen anderen hindere an sineme cope; kumt dhar ok we to, he ne scal inme cope nenes deles wachtende wesen, is ne wille eme gunnen dhe dhar erst uppe komen is unde dhar erst umme dinghde mit sineme govden willen; breke dhesse dhinc, dhe hirvore screven stat, genich man, dhe scolde geven dher stat ene mark, also dicke alse het breke unde vortuocht worde mit twen borgeren umbesproken eres rechtes.

IV 138.

Svor en unser borghere en erve vorhuret ofte huret tho iarscaren, dat wicbelede si, were it also, dat erer ienic den anderen weder-

[114]

seghede, er he dar in vore, de mach des anderen los werden mit ener halver iarscare.

IV 139.

So welic man sin scip vordeyt van unser stat to der se, vorspadede sich sin reyse bette na sonte Mertens daghe, so mach de sciphere wol oplechen sin scip sunder broke. Och moghen de ghene de it gescepet hebbet, is it also dat dar ghot in is dat vorderven mach, dat moghen se opscepen sunder broke, unde alsodan got unde also swar scolen se dar weder inscepen to sonte Peteres daghe it unde benem em ises not; dit got scal de scipman voren umme de vracht, de darvore besceyden was.

IV 140.

Nen bruere ofte nen beckere scal mer svin hebben den sesse, nen molnere mer den dre, nen bodeman mer den tve; de scal he hebben allene binnen sinen ver wanden. Nen ander unse borgere tho siner kost mer den vere. So wanne se desse afsclogen, so mosten se wol also vele weder uplegen. Breke dit iement, it were in minneren svinen ofte in groteren, also dicke, so he it breke, scolde he geven vor en iewelich svin, des he mer hedde, ene marc.

IV 141.

Nen beckere scal sulves man werden, sin govt ne si wert umbeworen twintich marc. Breke dat iement, de scal beteren mit dren marken unde scal des ammetes enberen, bet he also vele hedde.

IV 142.

Nen beckere scal och des ammetes vortigen, he ne hebbe unbeworen thvehundert marc. Bricht dat iement, de scal geven teyn marc unde scal beckere bliven, bed he also vele hebbe.

Jüngste Novellenschicht.

IV 139a.

Ok heft de raet vordreghen mit eren wysesten, dat nen raetman ute der wytheyt scal mer eitsworne wesen.

[115]

IV 143.

En iewelich beckere scal hebben in allen tiden en voder cornes in weten unde in rogen; dat scal wesen half mele; we dat bricht, also dicke, so men dat bevint, scal he beteren mit ener marc.

IV 144.

Nement scal middelber bruen, dat he ienichewis vorcope; wolden de ratman weme scult geven, dat he dit hedde broken, bekende he des, dat scolde he beteren mit ener marc, anders mochte he untgan mit sines sulves edhe.

Jüngste Novellenschicht.

IV 144 alpha.

In nomine domini amen.

Do na ghodes bord weren gheghan MoCCCXCVIII iar, darna to sunte Lucien daghe, worde wy borghermestere unde radmanne to Bremen myt der gantzen witticheyt endrachtliken umme mennigherleye nuotticheyt unser stad des to rade, dat wy de dre schickinge des rades, den wy hebbet ghehat wente in desse ieghenwardighen tyd, hebbet ghemynnert unde ghezeth uppe veer unde twintich personen; der scholen vere borgermestere wezen unde twintich radmanne, in desser wyze, dat en iewelich borgermester viff radmanne tho sich hebben schal, de myt eme gan in den rad to alzulken tyden, alzo eme dat boren mach, unde uppe dat de tal der veer unde twintich personen nicht vormynnert en werde in tokomenden tyden, so schal men id holden in der wyze, alze hirna screven steyt. Wanner en radman sterft edder den rad upgift van den twintichen, so schullen de borghermestere unde de radmanne, de to den tyden zitten in den eden, de anderen borgermestere unde radmanne to sich vorboden uppe dat radhus des neghesten daghes, wanne de vorstuorvene raedman begraven is, edder wanne een den rad upghegheven heft, id en were dat id uppe de tyd en grot hilghe dach were, ofte dat deme rade alzulke grote zake anligghende weren, dat ze des um unledicheyt weghene nicht doen en konden, so moghet zee dat lenghen to achte daghen unde lengh nicht; unde wanner see aldus vorbodet werdet, zo schal en iewelich radman by zynem ede komen uppe dat rathus, alze vere alze he to hus zy edder alzo stark dat he dar komen moghe. So schal een

[116]

Jüngste Novellenschicht.

iewelich borgermester myt zynen radheren enen van en loten, alzo dat der gheloteden veere werden; den veren schal men desset statutum lezen; wanner en dat ghelezen is, so schullen zee ere vinghere dar up legghen unde zweren, dat zee alle desse articule holden willen unde den kore alzo enden, alzo hirna screven steyt, dat en god zo helpe unde de hilghen. So schal men zee van stunden an besluten dar en bynnen, dar de rad plecht to zittene, dar schullen zee kezen by der sunnen enen in des doden edder in des ghennen stede, de den rad heft upghegheven, den allernuottesten unde besten, den zee weten in der gantzen stad. Ok en schullen zee nemende to zich komen laten, eer zee ghekoren hebbet, behalven den oversten boden, ofte zee des wor tho behoven, unde den en schal erer neen besunderen spreken edder bezunderen sich wedderspreken laten, de anderen dre en zyn dar ieghenwardich by de rede mede to horende; unde wanner de vere aldus tozamende komen zynd, were dat ze sich den in deme kore nicht vordreghen konden, wes den de dre vordreghet, dat schal de veerde vulborden. Were ok dat twe uppe enen koren unde de anderen twe malk uppe enen koren, so schullet de twe de sich vordreghet den kore beholden. Were ok dat de twe enen koren unde de anderen twe enen anderen koren, unde sich dar nicht an vordreghen en konden by der sunnen eder in der tokomende nacht, so schal men en des morghens enen toloten ute der gantzen witticheyt, de schal zweren uppe dyt statutum alze de vere hebbet ghedaen, welkere eme den de nuotteste unde de beste dunket wezen van den vorrameden in den kore, de schal radman blyven. Des ghelik schal men ok doen, oft de vere en iewelich uppe enen kore, dat men en den ok enen tolote ute der gantzen witticheyt, de schal aver zweren unde doen, alze vore screven is; unde myt welkeren he zynen vulbord gift, de schal den kore behalden. Unde hir schullen de borghermestere unde de radmanne de in den ede sittet de witticheit to vorboden in aller wyze, alze vor screven is. Unde ghenne de to radmanne werd ghekoren, de schal in den ersten twen iaren, wanne he zyd in dem rade, kemerere wezen des borgermeysters unde des rades, dar eme mede tho zittene bored, unde schal echte unde rechte unde vryg gheboren wezen, unde nicht wastynsich, unde schal veer unde twintich iar olt wezen edder dar en boven; ok schal he hebben bynnen Bremen eghens erves, dat yd weert zy hundert mark ofte dar en boven, unde schal der stad to Bremen in-

[117]

Mittlere Novellenschicht.

lozen edder kopen ene mark gheldes, de schal he unde zyne erven wedder upboren alzo mennich iar, alze he mennighe mark darvore gheven heft, unde schal gheven veer mark to der stad muoren bynnen deme ersten maende, alze he ghekoren is. Darna schal he bynnen dem ersten iare, alze he in den raed to zittene kumpt, der gantzen witticheyt, de to rade gaet, enen denst doen, darto des rades scryvere unde eren boden unde deneren, de de rad plecht to kledene, unde anders nemende; ok en schal he nenerleye koste doen vore eder na van denstes weghene, men alze hirvore screven is; behalven des avendes alze des morghens de rad myt eme gheten heft, mach he hebben zyner vrunt to twelff schottelen koste unde nicht meer. Were dat dyt iement breke, de schal dat beteren myt teyn marken. Wanner ok der borghermestere een van den veren aflivich werd edder den rad upgift, zo schullen zyne vyff heren, dar he mede zeten heft, enen borgermester wedder kezen by erem ede ute der gantzen witticheyt, de en allernuttest unde beest vor de stad dunket wezen, to alzulken tyden, alze men enen radmaen plecht to kezene; unde wes de meste deel der korheren vordrecht, des schal de mynneste deel volghen; so schal men enen radmaen wedder kezen in des borgermesters stede alze hirvore screven is. Were ok dat en borgermester edder een radmaen by zyneme levende den rad upgheve, deme schal men gheven, dewyle he levet, alle iar alze men eme to ghevende plach, eer he den rad upgaff.

IV 144 beta.

Were dat en radman sturve in dem iare, alze he in deme ede zete, so schal men zynen erven gheven des zulven iares alzo eme boret hadde to zittene brod, wyn, neghenoghen unde quappen, alze men enen anderen radmanne plecht to ghevene.

IV 144 gamma.

Welk man unser borghere to zinen iaren gekomen is unde sterft, des erven edder testamentariese, efte we sik to dem gude mit rechte tuod, de scholen eyn herwede gheven, alze hirna screven steyt. Zon

[118]

IV 145.

Nement scal vorkopen eder kopen belecteden seyg. We dat brecht, de scal it beteren mit ener marc.

IV 146.

De radman unde de wisesten de zint des to rade wurden mid der menen stat, dat ze des nicht en willet, dat iheneghe monike meer wonen in unser stad den predekere unde barvete brodere.

IV 147.

Swor twe borghere scelet de sint binnen twintich iaren, de scolen allene liggen ere tit, it ne ware dat se sic vorsoneden binnen der tit; men scal em oc nine lude to leggen.

Jüngste Novellenschicht.

ersten schal men geven dat beste bedde negest den besten, eyn par lakene negest den besten, eyne kolten negest der besten, eynen hovedpole negest den besten, edder twe kuossene eft dar nyn pole zy, eyn lerkussen, zynen besten hoyken, zinen besten rok edder kerll, alze he de droch mit dem vodere mit spangen und vorspannen, zine besten kogeln, zine besten hozen, zine tasschen, zin beste gordel, zin stekemesr, zin beste brodmesr, zinen zulvern lepel, zinen zulvernen nap, edder zine besten schalen, welk erer beter is, zin vingeren alze he id droch in der hand, eynen schulderketel, eynen gropen dar men eyn hoen ynne zeden mach, eyne zenene kannen van eynen halven stoveken, eyn par ziner besten vlasschen, zine besten luchten, zin beste handvat, und beste becken, und zinen besten morteer, vortmer zinen ysern hod mit eyner slappen, zine platen gruosener schot und kragen; sint de dar nicht, zo scholet ze yo geven zin panserborst und iacken, vortmer armwapen, stalne hanschen, benwapen, zwerd, glaven und schild efte tarsen. Desset herwede und stucke schal men geven, alze hirvor screven steyd, oft ze dar zint edder weren in lyve und in dode. Stunde ok desser stucke welk ute, dat schal men inlozen und schal id geven alze de ghene, de dat herwede gift, waren wil in den hilghen, dat he id rechte gheven hebbe.

[119]

IV 148.

Wor eyn ghernere wurt enen borghere zent, de mach em gheven veer Bremer schillinghe unde nicht meer. Swe dit breck, wort he des vortughet mid enemen tughen, de schalt beteren mid ener mark.

IV 149.

So welk man beclaghet wuort vor mines heren voghet bynnen veer benken umme duove, de mid nener duoveghen have begrepen is, de mach wol enes vorspraken bruken. Wer et oc also dat he begrepen were mid der duveghen have, unde vanghen unde bunnen queme vor mines heren voghet, dar schal et umme ghan, also id en recht is. Dyt schede wy, Johan van Walle, Johan van Wole, Ziverd Doneldey, olde Nanne, Dyderich van Ruthen, olde Clawes Kornepaghe, unde Bernard Klot.

Jüngste Novellenschicht.

IV 149 alpha.

Wi borghermestere, raetmanne unde ghantze witticheyt der stad tho Bremen umme nutticheyt unzer stad hebbet uns des eendrachtichliken vordreghen unde zind des een gheworden, dat nene raetmanne unzer stad noch de wytticheyt en scholet tho ewighen tiden umme yenigherleye zake edder noed willen vorzetten, vorkopen, vorpanden, vorgheven eder entferen yenigherleye wys de renthe der stroemhuore unzer stad unde andere renthe de alrede loes is, de waghe unzer stad wan de loes wert, den tolnen der bruogge over lesmene, unde al de renthe der stad, de de raed an thokomenden tiden inlozet, weder kopet eder anders yenigherleye wys kricht, id en were dat der stad alzo groet noed anleghe, dat der ghantzen witticheyt aan bi manne bi rade der meenheyt, de de raed dartho vorbodet unde vor den raed komet, des de mestendeel myd der witticheyt eendrachtliken des vor-

[120]

Mittlere Novellenschicht.

IV 149a.

Dhe ratman user stat dhe ne scolen nenen sten, den dhe stat hevet an renten, noch vorcopen, noch vorlenen, noch vorgheven, mer in des stades buwete keren.

Jüngste Novellenschicht.

dreghen, dat men de renthe vorzetten eder vorkopen moete umme groter noed willen. Wolde ok we lyftuocht kopen van der staed renthe, de mach de rad vorkopen yewelike mark vor teyn mark unde nicht myn tho enen lyve unde dar schal de raed twe mark tholegghen eder meer alze der stad renthe uthe steyt unde lozen de renthe in, dar ze uthe steyt. Unde wan de renthe loes is, zo schal ze io bliven by der stad alze hirvore screven steyt. Wanneer ok al der stad renthe loes is, wes den de ghantze witticheit eendrachttichliken vordrecht man by manne umme de lyftuocht allene, dar schal id bi bliven, unde dit hebbe wy her Merten Prindeney, borghermester, unde de raed de nuo zit thovoren in den hilghen ghesworen, unde de borghermestere unde de raetmanne, wan ze den raed erst sweret, scholet tho ewighen tiden sweren uppen hilghen, dat ze dezet statutum unde zed scholet holen zunder arghelist na al erer macht, unde hebbet dit ghescreven in unzer stad boek, uppe dat id io ewichliken gheholden werde.

IV 149 beta.

Ok zo is de raed des tho rade gheworden myd der ghantzen witheyt, dat ze des nicht en willet, dat neman van unzen borgheren na dessem daghe yenigherleye erve erveghud, dat gheleghen zi Bremen uppe eyne myle weghes na, vorkope vorzette ofte renthe up neme den unzen borgheren. Were dat id yemen breke, de schal dat beteren myd twintich marken unde de kopzathe unde upneminghe der renthe schal unstede wezen, unde dar wil de raed nyne gnade an doen.